Ρεμπέτικη φρασεολογία και άγνωστες λέξεις

Εμένα αγαπητή, μου αρέσει να ασχολούμαι με πολύυυυυυ παλιούς “πεθαμένους”… Απολαμβάνω περισσότερο τη σοφία αυτών, από των “ξερών και ξερόλων” σύγχρονων…
Με καλύπτει περισσότερο στο “Μάνα μου με βαρέσανε, δυο μαχαιριές μού παίξανε” η πλήρης ετυμολογική προσέγγιση του “βαρεμένου” από τον Κοραή (από το βάρος τής καταφερόμενης μαχαίρας ή και καταφοράς δια παντός όπλου χωρούσας επί τα σώματα -Πλούταρχος- έως την Βάβω και τον Εφιάλτη Βαβουτζία ή Βαβουτζικάριο -που έρχεται από το βάρος του ύπνου (κατά Μιχαήλ Ψελλόν). Νιώθω, έτσι, πληρέστερα την έννοια τού πληγωμένου, κτυπημένου, τραυματισμένου.
Αν δε σου κάνουν εσένα αυτά ας το αγνοήσεις ! Μπορεί να ενδιαφέρουν τους υπόλοιπους…

Απλά σου σημειώνω πως, ο Κοραής γεννήθηκε στη Σμύρνη (1748) και έζησε εκεί -σχεδόν- όλα τα χρόνια του, ως τα 35 του, που έφυγε οριστικά. Στην αλληλογραφία του (και όχι μόνο εκεί) βρίσκει κανείς πολλές λέξεις που ενδιαφέρουν και το “ρεμπέτικο” γλωσσικό ιδίωμα. Π.χ. για μπελαλήδες, μπαλτηριτζημπλάκηδες και… λοιπά τεκληφσίζικα (=οικεία) προς την “ρεμπέτικη φρασεολογία” -που μάλιστα αφορούν στον υπόκοσμο των Παρισίων του 1789…
Συνεπώς, τα εξελληνισμένα τουρκικά δάνεια τα γνωρίζει καλύτερα κι από τον Πικρό και από τον Μπαμπινιώτη… κι από σένα και εμένα…

Δεν είναι υποχρεωτικό βέβαια να τα διαβάσει κανείς !!!
Ας κοπιάσουν, έστω μόνο αυτοί, που θα 'θελαν να προσπαθήσουν να γίνουν “μικρά φωτάκια”… (όπως λέγει) :

Υποψιάζομαι ότι τα μπελεντέρια μπορεί να έχουν σχέση με την τούρκικη λέξη “μπελάς”.

“adam” διαβάζουμε ήδη στη βίβλος!

Γεια σου Ελένη,

Αν θέλουμε να το “ψειρίζουμε” ακόμη λίγο, μπορούμε να πούμε πως το adam, που το βρίσκουμε και στα επιφωνήματα στους αμανέδες, είναι αρχικά μια εβραϊκή λέξη, παρμένη από την Παλαιά Διαθήκη. Adam σημαίνει άνθρωπος στα εβραϊκα, με την έννοια που έχει “άνθρωπος” και στα ελληνικά, δηλαδή “human being”:

The word “adam” is the neuter-gender Hebrew word meaning ‘humanity.’ It encompasses both male and female, relating to the initial creation of man and woman simultaneously rather than sequentially. This particular motif appears in the Yahwist (or J) portion of the Old Epic Tradition of the Tanakh as opposed to the Priestly (or P) version of the creation story, which depicts the woman being created from man.

The name Adam is a masculine form related to the Hebrew word adamah meaning “ground”. Related words are adom, red (or brown) and dam, blood.

Some say that the word is primarily used in the generic sense of “mankind,” and not as the name of an individual.[10] In Gen. i. its use is wholly generic.[10] In Gen. ii. and iii. the writer weaves together the generic and the personal senses of the word.[10] In all that pertains to the first man as the passive subject of creative and providential action the reference is exclusively generic.[10] Indeed, it is doubtful whether “Adam” as a proper name is used at all before Gen. iv. 25 and v. 3 .[10] Here the same usage is manifest: for in the two opening verses of chap. v. the word is used generically.[10] It may also be observed that the writer in Gen. ii., iii. always says “the man” instead of “Adam”, even when the personal reference is intended, except after a preposition.[10]

Gen. ii. 7 explains the origin of the name thus: “God formed man of the dust of the ground.”[10] That is to say, the man was called “Adam” because he was formed from the ground (adamah).[10] Compare Gen. iii. 19.[10] This association of ideas is more than an explanation of the word: it is also suggestive of the primitive conception of human life in which men not only came from and returned to the earth, but actually partook of its substance.[10] The same notion declares itself in the Latin homo and humanus, as compared with humus and the Greek χαμαί, in the German gam (in Bräutigam), and the English groom (in “bridegroom”); also in the Greek έπιχθόνιος and similar expressions.[10]

However in the case of Adam the usage of the word as personal name appears to predate the generic usage. The name is attested in the Assyrian King List in the form Adamu showing that it was a genuine name from the early history of the Near East. The generic usage in Genesis meaning “mankind” reflects the view that Adam was the ancestor of all men. WIKIPEDIA

Στα σύγχρονα εβραϊκά τραγούδια ακούς συχνά “ani rak ben adam”, “είμαι μόνο γιος-παιδί του Αδάμ” (ή ίσως “είμαι μόνο γιος-παιδί ένος ανθρώπου”, δηλαδή “είμαι απλώς ένας άνθρωπος” (I’m just a human being)… δεν έχω τη δύναμη και την αντοχή του Θεού.

Σίγουρα, το “αντάμ” πέρασε στους Έλληνες μέσω των τουρκικών. Απλώς σου δίνω την ετυμολογία της λέξης, αν θέλεις να την αναφέρεις και αυτήν.

Φιλικά, Εύα

Να΄σαι καλά, Εύα.
Βεβαίως και χρειάζεται το …ψείρισμα!
Θα τα προσθέσω και αυτά.

Εννοείται, επίσης, πως ό,τι σχετικό με το ρεμπέτικο λεξιλόγιο βρείτε και στο βιβλίο του Κοραή μπορούμε να το προσθέσουμε.

Και όποιες άλλες λέξεις βρείτε, φέρτε τες για συμπλήρωση του πίνακα.

“Στέλλα” μας, :slight_smile:
το μπι(ε)λεντέρια έχω μια υποψία πως σημαίνει : νομάτοι =χωραΐτες (οι κάτοικοι της πόλης), γηγενείς, εγχώριοι, πολίτες
[belde = πόλη, χώρα / beledi = εγχώριος, δημαρχικός / belediye = δήμος/δημαρχία]

(Σαν να λέει : Ίσα βρε χωραΐτες , βρε νομάτοι, να σώσουμε την περιουσία μας…)

ΥΓ (τώρα το είδα) :

Ουπς… Σε κάτι άλλο αναφέρεσαι ;
Απάντησα πιο πάνω, αναφερόμενη στο τραγούδι με τον Ζαχαρία Κασιμάτη:
Ίσα ρε σεις μπιλεντέρια
το λουλά πιάστε στα χέρια
πρέπει να μη φοβηθούμε
άγρια να ξηγηθούμε…

Ιωάννα, και εγώ ακούω μάλλον «μην ψαρέψεις μπιλαντέρια, το λουλά πιάσε στα χέρια», όχι πιάστε. Ειδικά στο ξεκίνημα του στίχου, το σύμφωνο με το οποίο αρχίζει η φράση πρέπει να είναι Μ.

Εύα, που έχεις παρτίδες με Εβραίους, αλλά και όποιος άλλος, θα μπορούσε να στέκει η υποψία πως τα Εβραϊκά έχουν κάποια, έστω μακρυνή, συγγένεια με τα αραβικά; Μία σκέψη κάνω απλά, μη ξέροντας λέξη ούτε από τη μία, ούτε από την άλλη γλώσσα. Ενδιαφέρον πάντως ότι η αρχική σημασία του adamah είναι γή, χώμα.

Akis_k, το ημιστίχιο «τούτοι οι μπάτσοι που ΄ρθαν τώρα» είναι μουρμούρικο. Όχι παραδοσιακό.

Γεια σου Νίκο,

Παραθέτω δύο λινκ που σου εξηγεί-δείχνει τη συγγένεια ανάμεσα στα αραβικά και στα εβραϊκά πολύ καλύτερα απ΄ό, τι θα μπορούσα εγώ. Και βέβαια είναι συγγενικές γλώσσες, ανήκουν και οι δύο στις σημητικές γλώσσες. Τα αραβικά έχουν μια ιδιαιτερότητα-οι τοπικές ή εθνικές διάλεκτοι διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό μεταξύ τους, στο σημείο που ένας Ιρακινός δε μπορεί να επικοινωνήσει μ΄έναν από το Μαρόκο, παρόλο που και οι δυο μιλάνε αραβικά. Από την άλλη, η γραπτή (επίσημη) γλώσσα είναι κατανοητή από όλους (δηλαδή από όσους έχουν μάθει γράμματα!). Δηλαδή, υπάρχει ένα είδος διγλωσσίας στον αραβικό χώρο. Πιστεύω ότι και η λογοτεχνία μεχρι πρόσφατα ήταν γραμμένη στο, ας το πούμε, “υψηλό” ύφος. Σίγουρα θα μπορέσει να μας πει περισσότερα ο Κ. Φέρρης, μια που είναι και Αιγυπτιώτης.

http://www.mesas.emory.edu/gmesc/pdf/6_AraHeb_Unit_Part_1.pdf

http://www.mesas.emory.edu/gmesc/pdf/6_AraHeb_Unit_Part_2.pdf

Παρεπιπτώντος, μη ξεχνάμε ότι η γλώσσα του Χριστού και των υπόλοιπων Εβραίων του καιρού του δεν ήταν ούτε τα εβραϊκά ούτε τα ελληνικά, αλλά τα αραμέικα (arameic). Ο Ασσυριανός (και Χριστιανός) μπακάλης της γειτονιάς μου μιλάει αραμέικα!

Εύα

Νίκο, μέχρι να σου στείλω 3 εκδοχές (καθαρισμούς) από Κασιμάτη, μην “ψαρέψεις” άλλα… ΜΠΙΝ-ΛΑΝΤΕΝρια.
Θα στα στείλω “δολωμένα” με ΚΟΥΝΑβΔΙα…και θα σου λυθούν πάραυτα οι απορίες…
:slight_smile:
(Α, ρε Αγάθωνα… α, ρε Αγάθωνα !!!)

Εύα, αυτό που λές το είχα ξεχάσει, για τα Αραμαϊκά. Τι σχέση έχουν, λοιπόν (αν έχουν), τα Αραμαϊκά με τα εβραϊκά; Πότε οι Εβραίοι σταμάτησαν να μιλούν Αραμαϊκά και άρχισαν να μιλούν Εβραϊκά (ή αντίστροφα); Σε ποια γλώσσα, Αραμαϊκά ή Εβραϊκά, είναι γραμμένη η Παλαιά Διαθήκη; Ποιοί μιλούν σήμερα (του μπακάλη σου περιλαμβανομένου) Αραμαϊκά;

(κατά τα άλλα, είμαστε ένα ρεμπέτικο φόρουμ…).

Νίκοοοοο !!! Εκτός από το ότι ξεχνάς, θυμάσαι αν ακούς καλά ; !
Καλά, καλά… Φεύγω (γιατί εγώ ακούω τέλεια !!! Έως εδώ ακούγονται τα “γαλλικά” που μου εκσφενδονίζεις τώρα) Χοχοχο…

ΥΓ:
Για να σε επαναφέρω στην “ρεμπετική φρασεολογία” ήταν η παρεμβολή-παράσιτο !
Μιας και έχεις κι εσύ (σαν και μένα) μια τάση “ξεστρατίσματος” !!!

Ιωάννα, απαντούσα στην Εύα και μου ξέφυγες (γέρασα, πάει, παλαιότερα οι γκόμενες δεν μου ξέφευγαν τόσο εύκολα…). Στείλε μου τον καλύτερο καθαρισμό που μπορείς (μία εκδοχή φτάνει, δεν χρειάζονται τρείς), γιατί όπως καταλαβαίνεις το αποτέλεσμα παίζει καθοριστικό ρόλο για την ερμηνεία. Εγώ έχω ένα download (από sealabs) του ODEON GA 1701, που ακούω με winamp και τον equalizer όλα στο -12 db, με μόνο το κουμπί του 3 kHz στα + 12 db, και μου δίνει την εντύπωση που περιέγραψα.

Καλο μηνα σε ολους!

Εχω βρει καποιες λεξεις που δεν εχουν αναφερθει ως τωρα:

καπάνταης, γκιαουρης, δερβεναγας.
Μπαϊρακταρης, εκτος απο τον αρχηγο της αστυνομιας, τι σημαινει η λεξη;

γκιαούρης: άπιστος [gavur, τουρκ.].
Οι Τούρκοι χαρακτήριζαν έτσι όσους δεν αλλαξοπίστησαν. Η λέξη, γι΄αυτούς σημαίνει «προδότης».
«γκιαούρ Ισμίρ»: Σμύρνη προδότρα, άπιστη, σύμφωνα με τους Τούρκους, ενώ οι Έλληνες καμάρωναν για το χαρακτηρισμό αυτό.

Καπάνταης και καμπάνταης: μάγκας, νταής.
[kabadayi, τουρκ. ]

μπαϊρακτάρης, σημαίνει κατά λέξη “σημαιοφόρος”.
Μπαϊράκι: σημαία [bayrak, τουρκ.]

Δερβέναγας: άνθρωπος με τυραννική συμπεριφορά που ασκεί αυθαίρετη και απόλυτη εξουσία, σατράπης.
Κατά λέξη, ο αρχηγός των ένοπλων που φρουρούσαν τις διαβάσεις των βουνών.
[derbent agasi, στα τουρκ.]

Και μερικές ακόμα:

κουρντίζομαι: στολίζομαι, ετοιμάζομαι.
[ιταλ. Corda]

μπανίζω: κοιτάζω με προσοχή και με σημασία, παρατηρώ, προσέχω ιδιαίτερα.
[Από το μπάνιο. Η συνήθεια μερικών αντρών στο παρελθόν να παρακολουθούν τις γυναίκες που έκαναν μπάνιο με μαγιό, οδήγησε στη σημερινή σημασία.]

λιμάρω τα ζάρια: παλιά χρησιμοποιούσαν μεταλλικά ζάρια. Όταν τα λιμάρανε από ορισμένες πλευρές, μετατόπιζαν το κέντρο βάρους τους κι έφερναν τις ζαριές που ήθελαν.

καλντερίμι : δρόμος, συνήθ. στενός και ανηφορικός, στρωμένος με ακατέργαστες πέτρες· (πρβ. λιθόστρωτο) [τουρκ. kaldιrιm ]
Επίσης, μεταφορικά η προσπάθεια της πόρνης να εξασφαλίσει πελάτη στο δρόμο.

πάλι εκτός του θέματος, αλλά σχετικά με την λέξη “adam” και γιατί έχω ενδιαφέρον για την ελληνική κουλτούρα θα ήθελα να ρωτήσω αν στην Ελλάδα ίσως συμβαίνει το ίδιο>
εδώ στην κηδεία ο παππάς λέει όλο συμβολικά “από χώμα είσαι και στη χώμα γυρίζεις πίσω”
(von Staub bist du, zu Staub kehrst du zurück. λατινικα "άνθροπως - homo, χώμα - humus ).

Μεταφρασμένο από την αρχαία ελληνική στην οποία ήταν γραμμένες οι Γραφές: “χούς εί και εις χούν απελεύσαι” (χώμα είσαι και στο χώμα επιστρέφεις).

Πολύ ενδιαφέρον, σ’ ευχαριστώ πολύ!

Κάτι άλλο θα ήθελα να πω. Κατά τη γνώμη μου είναι κρίμα που δεν ξέρουμε περισσότερα για τους αντάμηδες, εμένα δεν μου φτάνει τόσο απλά η λέξη, θέλω να ξέρω πως πήγε μια λέξη στον υπόκόσμο και τη σημασία πήρε εδώ, ενδιαφέρομαι για τους τύπους αυτούς, για το ρόλο τους.

Μάρθα, δεν νομίζω ότι “οι αντάμηδες” ήταν ξεχωριστή ομάδα ανθρώπων. Είναι μάλλον απλώς ένα συνώνυμο του “άντρα”, “παλικάρι” κ.τ.λ, όπως γράφει η Ελένη…δηλαδή δηλώνει το αντριλίκι με τη θετική έννοια, όπως λέμε π.χ. και στα αγγλικά (και πιθανώς και στα γερμανικά)…“he’s a real man”, “he took it like a man”. Αυτή είναι η δική μου ερμηνεία, τουλάχιστο.

Ιωάννα και Νίκο, έχετε προσωπικά μηνύματα στο mail box.

Εύα

Ευά, το έγραψα γενικά, και δημιούργησα την παρεξήγηση. Χωρίς γνώσεις δεν μπορώ να ξεχωρίζω από ένα κείμενο αν πρόκειται για μια απαρίθμηση ή για επίθετα, γράφονται κόμματα μεταξύ τις σχετικές λέξεις. Τώρα μου λείπουν ακόμα και οι “ατζαμήδες”. Διάβασα “…βάδισαν στην πρώτη σειρά οι κουτσαβάκηδες, οι τραμπούκοι, οι ατζαμήδες…” Εγώ το καταλαβαίνω να είναι - τουλάχιστον εδώ - διαφορετικές ομάδες. Ίσως “ομάδα” δεν είναι η σωστή έκφραση.

Kabadayi είναι ο «αρχινταής», αν μπορεί κατασκευαστεί αυτή η κακόηχη λέξη, ο οποίος μάλιστα είχε και δική του περιοχή επιρροής, σε μία γειτονιά, με άσχημα αποτελέσματα αν κάποιος άλλος διεκδικούσε τμήμα της ή και ολόκληρη την περιοχή.

Δερβένι είναι ακριβώς η ορεινή διάβαση, εξ ου και Δερβενάκια και Δερβενοχώρια.

Το καλντερίμι δεν είναι κατʼ ανάγκην στενό και ανηφορικό, η Θεσσαλονίκη είχε καλντερίμι σε κεντρικούς της δρόμους (ολόκληρος ο φαρδύς δρόμος, όχι το πεζοδρόμιο), μέχρι και τη δεκαετία του 50. Εκεί οι πέτρες κάθε άλλο παρά ακατέργαστες ήταν, αλλοιώς τα τροχοφόρα (κάρα και αραμπάδες κυρίως) σύντομα θα έμεναν από τροχούς. Ξηλώθηκαν με την ευκαιρία του ξηλώματος του τράμ.

Πάντως, στο λεξικό η πρώτη έννοια είναι «πεζοδρόμιο» και έπονται λιθόστρωτο κλπ. Από εκεί λοιπόν η προτίμηση ωρισμένων κυριών να περιφέρονται σε αυτό, αψηφώντας τα τυχόν προβλήματα με τα τακούνια τους.

Μάρθα, νομίζω ότι ο ατζαμής έχει περιληφθεί ήδη στο λεξιλόγιο. Μάλλον όμως όχι ακριβώς με την έννοια που αναφέρεις και που, βεβαίως, παραπέμπει σε ομάδες και για τις τρείς κατηγορίες βαδιζόντων. Ίσως να μου έστελνες απʼ ευθείας μεγαλύτερο κομμάτι του κειμένου σου.

Τραμπούκος πάντως είναι ο επαγγελματίας καυγατζής και «ξυλοφορτωτής» που μισθώνεται, συνηθέστερα από πολιτικούς, για να φοβερίζει όσους εκδηλώνουν αμφισβήτηση κατά την ψηφοφορία ή και γενικότερα. Όταν ακόμα ίσχυε η ψηφοφορία με σφαιρίδια οι τραμπούκοι έστεκαν, με την ανοχή των αρχών, πίσω από την κάλπη για να κυττάζουν στα μάτια τον ψηφοφόρο την αποφασιστική στιγμή που η χούφτα του, χωμένη μαζί με το σφαιρίδιο στην κάλπη, έπρεπε να κατευθυνθεί προς το βαμμένο άσπρο ημικυλίνδριο, όχι προς το μαύρο τμήμα. Το αντίδοτο ήταν το επιδεικτικό δάγκωμα του σφαιριδίου πριν τη ρίψη, προς ενίσχυσιν της αυτοπεποίθησης του ψηφοφόρου.