καρύδα (η)
ο καρπός της καρύδας χρησίμευε ως αυτοσχέδιος ναργιλές.
Άνοιγαν δυο τρύπες, στη μία έχυναν το νερό και τοποθετούσαν το λουλά με το χασίς και στην άλλη προσάρμοζαν το καλάμι.
Ακούγεται στο τραγούδι: «Έφοδος στον τεκέ» (1933)
Στ., μουσ.: Γ.Καμβύσης
Ερμην.: Γ. Καμβύσης, Π. Κυριακός
«…αδερφάκι κάνε μόκο μαύροι πλάκωσαν για μπλόκο τώρα στη γωνιά τους είδα κάνε ζούλα την καρύδα…»
Λιντζερίνος (ο)
ο Αλγερινός [Αλιτζέρι, η Αλγερία]
Εδώ, με την έννοια του κωπηλάτη.
Η προτίμηση έγκειται στο γεγονός πως ένας Αλγερινός - λόγω της μακρόχρονης εμπειρίας του στην πειρατεία - θα ήταν το ιδεώδες της ασφαλούς κωπηλασίας.
Ακούγεται στο τραγούδι:
“Εάν είχα εκατό” (1929)
Στ.: Γ.Βουγιούκας, μουσικ και ερμην: Γ. Κατσαρός
“….θα σου είχα ένα λιντζερίνο, να σου τραβάει πουλί μου τα κουπιά…”’
Δεν ξέρω αν κολλάει στο συγκεκριμένο νήμα, αλλά το παρακάτω Πολίτικο γλωσσάρι μπορεί να περιέχει λέξεις που απαντούνται σε μικρασιάτικα/ρεμπέτικα τραγούδια:
Θα ήθελα επίσης να αναφέρω ένα θαυμάσιο λεξικό της σμυρνέικης γλώσσας, που μπορεί κανείς να αγοράσει online.
Τα λεγόμενα smyrneika δεν ήταν μόνο η γλώσσα των Ελλήνων της Σμύρνης, αλλά η γλώσσα των Λεβαντίνων κατοίκων της, που ήταν από διάφορες Ευροπαϊκές εθνότητες. Σε πολλές περιπτώσεις τα λήμματα του λεξικού δεν διαφέρουν από την κοινή δημοτική ελληνική γλώσσα, αλλά αρκετά λήμματα δείχνουν την γλωσσική ιδιαιτερότητα της σμυρνέικης διαλέκτου:
Το Λεξικό δεν το έχω, οπότε δεν μπορώ να κρίνω πόσο «θαυμάσιο» είναι.
Η δεύτερη μάλιστα έκδοση που βλέπω στο διαδίκτυο είναι πανάκριβη.
Ας δούμε πάντως ένα λήμμα από σπόντα. Στην παρακάτω εκτενέστατη βιβλιοπαρουσίαση, διαβάζουμε μεταξύ άλλων ότι, κατά το Λεξικό, η λέξη «γκόμινα» προέρχεται από μια μάρκα κρέμας μαλλιών: “gómmina = hair cream for men, a kind of brilliantine. From the brand name «Gommina Argentina», a hair cream made of gum by «Societa [recte: Società] Anonima Vermondo Valli» of Milan. Tur: saç kremi”
Αυτή όμως η φερόμενη προέλευση δεν μπορεί να αληθεύει, εφόσον τη λέξη «γκόμινα» τη συναντάμε στον Χαμουδόπουλο ήδη στα 1871, πολύ πριν εμφανιστεί η λακ των μαλλιών…
Και πολύ παραπάνω, η μπριγιαντίνη ήταν αντρικό καλλυντικό, όχι γυναικείο. Δεν θα δημιουργηθεί συνώνυμο του «ενδιαφέρουσα νεαρή γυναίκα» με τέτοιον τρόπο! (εκτός κι αν οι Αργεντινές θεωρούνταν, κάποιαν εποχή στον ελληνόφωνο χώρο, οι πιο σούπερ γκόμενες, αλλά δεν νομίζω να αληθεύει κάτι τέτοιο…)
Εγώ προσωπικά βρήκα το λεξικό χρήσιμο, γιατί περιέχει αρκετές λέξεις που είναι ειδικές για την καθημερινή γλώσσα της Σμύρνης (ή της Μικράς Ασίας), όπως μουστέρης (πελάτης), μπατακτσής (αυτός που δεν πληρώνει τα χρέη του) ή εβλατλίκι (evlatlik= υιοθέτηση). Όπως φαίνεται από τα παραδείγματα πολλές από αυτές είναι τούρκικες λέξεις που δεν χρησιμοποιούνται πολύ στα τωρινά ελληνικά, αλλά υπάρχουν και πολλές ιταλικές και γαλλικές λέξεις που απαντούνται πιο συχνά στα σμυρνέικα. Από την άλλη, έχει πάρα πολλές λέξεις που ανήκουν στην κοινή ελληνική ομιλούμενη. Όμως σε αυτήν την περίπτωση οι συγγραφείς το δηλώνουν συνήθως. Όσο για το gommina, το blog του Σαραντάκου έχει μια ενδιαφέρουσα εξήγηση:
Χαίρομαι που πρόλαβα να αγοράσω την πρώτη έκδοση, γιατί η δεύτερη είναι όντως πανάκριβη!
Οφείλω να προσθέσω ότι οι σημειώσεις του Nissan είναι πολύ ενδιαφέρουσες.Έχω την εντύπωση ότι πολλές λέξεις που οι Έλληνες θεωρούν ώς τούρκικες έχουν αραβικές ή περσικές ρίζες.
Ε, ναι, διότι τις μάθαμε από τους Τούρκους. Αυτοί, με τη σειρά τους, τις έμαθαν από τους Άραβες ή τους Πέρσες. Χαρακτηριστικότατο παράδειγμα το Αμάν! (= Έλεος!). Αραβικό είναι.
Αν δεν κάνω λάθος , τα Τουρκίκα , όπως κι τα Ελληνικά , έχουν αραβικες και περσικες ριζες αλλά και γενικά ριζες από άλλες ανατολικες χώρες όπως είναι η Αιγυπτος , διορθωστε με αν κάνω λάθος
Έχω μια ερώτηση , οι Τουρκοι εμάθαν τους περσες και τους αραβες ή το αντίθετο ;
Οι πρώτες ανάφορες για τον λαό της περσιας είναι από το 800πχ
Οι πρώτες ανάφορες για Τουρκους στην Ασία είναι το 4ο αιωνα μχ
Χάρη, το δεύτερο εννοούσα: Οι Τούρκοι, που ήρθαν από την κεντρική Ασία και ασπάστηκαν σχετικά σύντομα το κοράνι, και την αραβική γραφή υιοθέτησαν, και τη γλώσσα τους πλούτισαν με αραβικής προέλευσης λέξεις. Κάτι ανάλογο συνέβη και με τα Περσικά.
Εξαρτάται τι εννοείς «ρίζες». Για τις ρίζες (=την προέλευση) των γλωσσών ως ολόκληρων συστημάτων, δεν ισχύει καθόλου. Για τις ρίζες συγκεκριμένων λέξεων, κάπως ισχύει.
Ανέφερες γλώσσες από τρεις οικογένειες:
Τα ελληνικά και τα περσικά είναι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, επομένως συγγενείς μεταξύ τους. Είναι όμως μια αρκετά μακρινή συγγένεια, όχι όπως λ.χ. τα ιταλικά με τα ισπανικά ή τα ρώσικα με τα βουλγάρικα, που η συγγένειά τους είναι πολύ στενότερη. Και καμία από τις δύο (ελλ.-περσ.) δεν προέρχεται από την άλλη, απλώς η απώτατη προέλευση των δύο είναι κοινή. Αλλά μιλάμε για πολλά στάδια πριν.
Τα τούρκιακα ανήκουν σε άλλη οικογένεια, που δεν έχει καμία απολύτως συγγένεια με την ινδοευρωπαϊκή, και τα αραβικά σε τρίτη, επίσης εντελώς ξεχωριστή. Η Αίγυπτος βέβαια δεν έχει ξεχωριστή γλώσσα, αραβικά μιλούν.
Δάνεια βέβαια υπάρχουν σε κάθε γλώσσα, δηλαδή λέξεις που η ρίζα τους ανήκει σε άλλη γλώσσα, και είναι ανεξάρτητα από το αν συγγενεύουν οι γλώσσες ή όχι. Στα ελληνικά έχουμε πολλά τούρκικα δάνεια, και στα τούρκικα επίσης υπάρχουν πολλά ελληνικά δάνεια. Και έχει γίνει και μια συστηματική κάθαρση, δηλαδή παλιότερα υπήρχαν πολύ περισσότερα δάνεια που αντικαταστάθηκαν από νεότερες (ή αναβιωμένες αρχαίες) ελληνικές λέξεις, νομίζω δε ότι και στα τουρκικά έχει γίνει ανάλογη εκστρατεία γλωσσοκάθαρσης. Συχνά όμως η δάνεια λέξη που έχει σβήσει από την κοινή καθομιλουμένη επιβιώνει σε τοπικά ιδιώματα.
Παράλληλα συμβαίνει και το άλλο: μια λέξη από τη γλώσσα Α εισχωρεί ως δάνειο στη γλώσσα Β, και από αυτήν ξαναεισχωρεί ως δάνειο σε μια τρίτη γλώσσα Γ. Έτσι πολλές λέξεις που στα ελληνικά είναι δάνειες από τα τουρκικά αλλά και στα τουρκικά είναι πάλι δάνειες από τα αραβικά. Εκεί το πώς θα την περιγράψεις ετυμολογικά εξαρτάται από τη στόχευσή σου: αν το ζητούμενο είναι η ιστορία της συγκεκριμένης λέξης, τότε θα κοιτάξεις την αρχική ρίζα. Τον μουσικό όρο Τάδε τον έπλασαν πρώτοι π.χ. οι Άραβες, από αυτούς τον δανείστηκαν οι Τούρκοι και από τους Τούρκους εμείς (χωρίς εμείς να έχουμε την παραμικρή επαφή με Άραβες). Αν το ζητούμενο είναι η ιστορία ορισμένων γλωσσών, τότε σε ενδιαφέρει μόνο ο άμεσος δανεισμός: τον πήραν οι Έλληνες από τους Τούρκους, επειδή είχαν επαφές, και το πού τον βρήκαν οι Τούρκοι δε μας ενδιαφέρει.
Γενικά αυτοί οι μηχανισμοί είναι περίπλοκοι. Είναι ενδιαφέρον π.χ. ότι στα σημερινά τούρκικα πολλοί επιστημονικοί όροι, που στην ουσία είναι διεθνείς, είναι ελληνικής ρίζας αλλά όχι δάνεια απευθείας από τα ελληνικά. Για παράδειγμα η Γεωγραφία είναι Jeografi (διορθώστε με), και προέρχεται από το γαλλικό Geographie που προφέρεται ίδια. Αυτό λοιπόν δε δείχνει επηρεασμό της τουρκικής από την ελληνική, αλλά από τη γαλλική. Το ότι η γαλλική σε προηγούμενη φάση της είχε δεχτεί επηρεασμό από την (αρχαία) ελληνική είναι άλλη ιστορία, και πολύ παλιότερη μάλιστα, αφού ουσιαστικά ανάγεται στην αρχαία Ρώμη που πρώτη ασχολήθηκε να μεταλαμπαδεύσει την αρχαία ελληνική σκέψη.
Ε καλά, δε λέμε σήμερα τον μουστερή και τον μπαταξή;
Πάντως μου κάνει εντύπωση η περιγραφή: απ’ ό,τι καταλαβαίνω, περιλαμβάνει κατα το δυνατόν το σύνολο του λεξιλογίου του σμυρναίικου ιδιώματος. Συνήθως τα λεξικά ιδιωμάτων περιορίζονται στις λέξεις που δεν υπάρχουν στην κοινή γλώσσα, κι αυτό παρουσιάζει βέβαια προφανή πλεονεκτήματα (γιατί να πάρω ένα πανάκριβο λεξικό όπου θα μάθω ότι «καλημέρα» στην παλιά Σμύρνη σήμαινε «καλημέρα»;), αλλά κάποτε και προβλήματα, αφού δεν μπορώ να ξέρω αν μια λέξη που εγώ σήμερα τη θεωρώ κοινή (π.χ. και πάλι «καλημέρα») την έλεγαν και στο ιδίωμα. Ένα ιδιωματικό λεξικό που να περιλαμβάνει μόνο το ιδιωματικό λεξιλόγιο λύνει σημασιολογικές απορίες (π.χ. τι σημαόνει εβλατλίκι; θα το κοιτάξω γιατί δεν το ξέρω) αλλά δε μας λέει ποιες λέξεις, από αυτές που κατανοούμε έτσι κι αλλιώς, υπήρχαν στο διίωμα και ποιες όχι.
Βεβαιότατα! Ο Κεμάλ, όταν κατάφερε να αποδεσμευτεί από την παλαιότερη σύνδεση με τους Χετταίους και μεθόδευσε την (υπερήφανη!!) σύνδεση με τους Τουρκομάνους, τους ατίθασους καβαλάρηδες της στέπας της κεντρικής Ασίας και, φυσικά, και τη γλώσσα τους, προσπάθησε να κάνει ευρύτατο «καθαρισμό» της τουρκικής γλώσσας από αραβικές και περσικές «προσκτήσεις», ώστε να απομείνουν «ενισχυμένες» οι τουρκομανικές ρίζες. Ράφια ολόκληρα από βιβλιοθήκες τουρκικών πανεπιστημίων εξαφανίστηκαν, και καινούργιες εκδόσεις λεξικών τυπώθηκαν ώστε να «καταδειχθεί» η (δήθεν) καθαρά τουρκμενική προέλευση της γλώσσας.
Θυμήθηκα ένα ωραίο παράδειγμα αλλεπάλληλων δανεισμών:
Οι λέξεις πατάτα και (ν)τομάτα προέρχονται, φυσικά, από εκεί που προέρχονται και τα ίδια τα προϊόντα, δηλαδή από ιθαγενείς αμερικάνικες γλώσσες. Μέσω των Ευρωπαίων κατακτητών (Άγγλων όμως ή Ισπανών; ή άλλων;…) έφτασαν στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες. Από κάποιαν από αυτές τις γλώσσες έφτασαν και στα ελληνικά. Και από τα ελληνικά στα τούρκικα, όπου όμως ο ενικός προέρχεται από τον ελληνικό πληθυντικό: domates (η ντομάτα, η μία), patates (η πατάτα, μία πάλι), προφανώς από Έλληνες μανάβηδες που τις διαλαλούσαν.
Το γιατί όμως οι Πόντιοι Έλληνες τις πατάτες τις λένε καρτόφεα (γερμανικό Kartoffel) is a mystery to me. Να υποθέσω ότι το φυτό δεν μπορούσε να ευδοκιμήσει στον Πόντο και δεν το έμαθαν παρά όταν, μετά την Καταστροφή και μετά από καμιά γενιά ακόμα, άρχισαν να φεύγουν μετανάστες στη Γερμανία;
Τώρα εδώ, πραγματικά με πιάνεις αδιάβαστο. Μου είναι παντελώς άγνωστο το αν ο Κεμάλ αντιμετώπισε το domates και το patates, που φυσικά άκουγαν εκτός απ’ τους ελληνόφωνους, και οι τουρκόφωνοι από τους (Έλληνες!) μανάβηδες (τουρκιστί: manav) της τότε Τουρκίας, που διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους. Πράγματι πάντως, το λεξικό μου, domates και patates λέει, όχι tomata και patata.
Και να θυμηθώ εδώ ένα ωραίο από την εποχή, τέλος ΄40, αρχές ΄50, που μας έστελναν οι γονείς μας τον αδερφό μου κι εμένα, για καλοκαίρι στην Αίγινα: Κάθε μέρα, κάποια ώρα, περνούσε απ’ έξω ο μανάβης και διαλαλούσε: - Μπάμιες, μελιτζάνες, ντομάτες! Κάποια μέρα άκουσα μια γειτόνισσα, που βγήκε απ’ το παράθυρο και φώναξε: -Μανάβη έχεις μπάμιες; Και ο μανάβης: - … Δεν έχω, σήμερα!
Αυτό δεν είναι περίεργο. Αποφάσισαν, αντί να δανειστούν μια καινούργια ξένη λέξη για το καινούργιο ξένο προϊόν, να το περιγράψουν περιφραστικά. Ντάξει, δε μοιάζει και πάρα πολύ με μήλο, αλλά όχι λιγότερο απ’ όσο μοιάζει το φραγκόσυκο με σύκο!
Ενώ το να έχεις μια ακριτική ελληνική διάλεκτο να δανείζεται από τη γλώσσα ενός λαού με τον οποίο δεν υπήρχε ιστορικά καμία επαφή, παρά μόνο πολύ πρόσφατα, είναι περίεργο!
Όταν λέμε περίπλοκοι, ιδού άλλο παράδειγμα: το ελληνικό «γεώμηλο», που δεν έπιασε (οι περισσότεροι το ξέρουμε αλλά κανείς ποτέ δεν το λέει), είναι «μεταφραστικό δάνειο». Πήραμε το γαλλικό pomme de terre και το μεταφράσαμε, δημιουργώντας μια λέξη με 100% ελληνικές ρίζες αλλά όχι ελληνικής προέλευσης. Έτσι θα έλεγαν οι αρχαίοι τις πατάτες, αν είχαν. Αλλά δεν είχαν.
Τα μεταφραστικά δάνεια συνήθως δεν αναγνωρίζονται αν δεν τύχει να τα ξέρεις.
Χονδρικά να πούμε ότι οι άραβες έχουν 2 διαλέκτους, την επίσημη και την αργκό, γράφουν επίσημα και στα κανάλια τους είναι το επίσημο, στον δρόμο μιλάνε την αργκό.
Το τονίζω πολύ χονδρικά…
Μασρί ονομάζονται τα αιγυπτιακά αραβικά αλλά μπαίνουμε σε λεπτομέρειες που δεν έχουν και τόση σημασία, χονδρικά είναι αυτό που λέει ο Πάνος. Ακόμα και από πόλη σε πόλη έχουν διαφορές στην προφορά της καθομιλουμένης γλώσσας, πόσο μάλλον σε επίπεδο κρατών.
(Ακόμα και το ‘‘μασρί’’ είναι αποτέλεσμα αυτών των διαλέκτων. Στην επίσημη αραβική η Αίγυπτος λέγεται Μίσρ, βάζοντας την κατάληξη -ι το κάνουμε επίθετο, επομένως το Μισρίι (μακρό ι) για αρσενικό και μισρίγια για θηλυκό σημαίνει Αιγυπτιακός/κη. Ακολουθώντας την τοπική διάλεκτο το Μισρί έγινε μασρί. Υπάρχουν πάρα πολλά τέτοια…)
ετσι νομίζω τις έλεγαν οι γραφιάδες στα υπουργεία!
είναι σχεδόν “ανέκδοτα”, το πως κάποιες χώρες επινοούν ονόματα για κάτι εισαγόμενο.
πως λένε οι Σκανδιναβοί το Ρόδι?
πέρα απο κάθε φαντασία …
“Μήλο χειροβομβίδα”
(granat aeple)
Μα η χειροβομβίδα μόνο στα ελληνικά ονομάζεται «βόμβα χεριού». Στις άλλες γλώσσες (που ξέρω, προφανώς!) ονομάζται «ρόδι».
Αυτό πρέπει να είναι κάπως όπως στην Κύπρο: επίσημη γλώσσα (μαζί με την τουρκική) η κοινή νεοελληνική, αλλά μιλάνε στο κυπριακό ιδίωμα και σίγουρα πολλοί δεν είναι καν σε θέση να μιλήσουν σαν να μην ήταν Κύπριοι. Και γιατί θα έπρεπε, άλλωστε; Και όσοι ξέρουν να χειριστούν άπταιστα την πρότυπη μορφή της ελληνικής, πάλι δεν την έχουν μητρική.
Ε, βάλε τώρα ότι τα ελληνικά μιλιούνται σε δύο μικρά κράτη και τα αραβικά σε δεκάδες μεγάλες χώρες. Προφανώς έχουν περισσότερες και πιο πιοκίλες διαλέκτους. Αλλά πάντα αραβικά είναι.
Και στις ΗΠΑ έχουν επίσημη γλώσσα μια μορφή της αγγλικής με ελάχιστες διοαφορές, σε συγκεκριμένα λιγοστά σημεία, από την επίσημη αγγλική του Ηνωμένου Βασιλείου. Αλλά είναι μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια κόσμος, και μιλάνε ο καθένας κατά την περιοχή της καταγωγής του.
Δεν ξέρω σε ποιους αναφέρεσαι, αλλά εγώ προσωπικα δεν έχω ακούσει το “μουστερής” ή το “μπαταξής” από τους Έλληνες φίλους και συγγενείς μου, παρόλο που πολλοί από αυτούς έχουν Μικρασιάτικες/Ποντιακές ρίζες .Από την άλλη καταλαβαίνω το σκεπτικό σου…αυτές οι λέξεις, όπως πολλές άλλες λέξεις στο λεξικό, δεν ανήκουν αποκλειστικά στη σμυρνέικη διάλεκτο, αλλά και στην (παλιότερη;) καθομιλούμενη σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας. Όμως το λεξικό περιέχει λέξεις που πιστεύω ότι δεν απαντούνται τόσο συχνά στα ελλαδίτικα ελληνικά, όπως απόστα (επίτηδες), αβτζής, φισταλόγγα, γιουβρέκι κ.α.
Κατά τη γνώμη μου το λεξικό μπορεί να μην είναι τόσο χρήσιμο για τα μέλη αυτής της σελίδας, αλλά είναι ένα πολύτιμο ντοκουμέντο για τους απόγονους των Λεβαντινών, γιατί μνημονεύει τη γλώσσα των παππούδων τους (που δεν ήταν Έλληνες). Μια ιδιαιτερότητα του λεξικού είναι ότι οι ελληνικές λέξεις είναι γραμμένες με λατινικούς χαρακτήρες, όπως η παλιά φραγκοχιώτικη γραφή.
Τέλος, το εβλατλίκι έχει την ίδια σημασία με το ελληνικό “ψυχοκόρη”, και είναι από το τούρκικο evlat (παιδί). Η αντίστοιχη έκφραση στα τουρκικά είναι “evlatlık kız çocuğu”.
.Από την άλλη καταλαβαίνω το σκεπτικό σου…αυτές οι λέξεις, όπως πολλές άλλες λέξεις στο λεξικό, δεν ανήκουν αποκλειστικά στη σμυρνέικη διάλεκτο, αλλά και στην (παλιότερη;) καθομιλούμενη σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας. Όμως το λεξικό περιέχει λέξεις που πιστεύω ότι δεν απαντούνται τόσο συχνά στα ελλαδίτικα ελληνικά, όπως απόστα (επίτηδες), αβτζής, φισταλόγγα, γιουβρέκι κ.α.