Μια πρόταση για το επόμενο φεστιβάλ.
Πρόκειται για το Κουλουριώτικο χασάπικο το οποίο έχει ενταχθεί στην άυλη πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO.
Παραθέτω το σχετικό ντοκιμαντέρ το οποίο προβλήθηκε το 2023 στα πλαίσια του Εθνογραφικού φεστιβάλ της Αθήνας.
Έχοντας ακόμα «βιντεοσκοπημένο» στο μυαλό μου το κουλουριώτικο χασάπικο, όπως αυτό χορευόταν στην Κούλουρη την εποχή που ήμουν νέος, και βλέποντας όλα τα παραπάνω, ένα έχω να πώ: Δυστυχώς, το κουλουριώτικο χασάπικο πέθανε. Ο μοναδικός τρόπος να μην πεθάνει μία παράδοση, είναι να μεταβιβάζεται φυσιολογικά, στο πεδίο της επιτέλεσης, και όχι με αθλητικά παπούτσια στο χώρο του γυμναστηρίου. |Μόνο στην ταβέρνα μαθαίνεται το κουλουριώτικο χασάπικο και οτιδήποτε έχει να κάνει με ταβέρνα. Έτσι και μεταβιβαστεί στο γυμναστήριο, απλά, χάσαμε…
Νίκο, εγώ έχω μια πιο ανειμένη και χαλαρή οπτική γι’ αυτά τα πράγματα:
Εδώ και τουλάχιστον δύο γενιές, ο κυρίαρχος τρόπος να μάθεις οτιδήποτε είναι το μάθημα. Τα παιδιά από μικρά πάνε -πέρα από το σχολείο- σε μαθήματα για ό,τι μπορεί κανείς να φανταστεί: γλώσσες, αθλήματα γνωστά ή ανήκουστα, χορούς γνωστούς ή ανήκουστους, μουσική, ζωγραφική, ρομποτική, σκάκι κλπ. Η εμπειρική εκμάθηση διά της μίμησης έχει υποχωρήσει από τη ζωή μας, αλλά όχι η ίδια η εκμάθηση.
Τα παιδιά εξακολουθούν να παίζουν μπάλα στην αυλή του σχολείου και τώρα που τη μαθαίνουν στην προπόνηση, όπως και παλιότερα που τη μάθαιναν στην αλάνα.
Από κει και πέρα είναι θέμα δασκάλου. Η αλήθεια είναι, δυστυχώς, ότι τους παραδοσιακούς χορούς τους βλέπουμε όλο και περισσότερο να περιορίζονται σε βήματα και κινητικά μοτίβα, με όλο το υπόλοιπο νόημά τους ως κωδίκων συμπεριφοράς και επικοινωνίας να χάνεται. Αλλά δε φταίει που τους μαθαίνουμε στον δάσκαλο, φταίνε όσοι δάσκαλοι δεν έχουν συναίσθηση της ευθύνης τους. Κατά περίπτωση βρίσκονται και… ουσιώδεις δάσκαλοι!
Έχοντας παρακολουθήσει ολόκληρο το ντοκιμαντέρ, προσωπικά μου άφησε την αίσθηση ότι δεν έχει χαθεί η σχετική παράδοση.
Δεν πρόκειται να κρίνω από τα αθλητικά παπούτσια στο γυμναστήριο, διότι προφανώς εκεί όλα κατατείνουν στην εξάσκηση/εκμάθηση. Οι νέοι “προπονούνται” στα σπίτια και όπου αλλού, τόσο από τους μεγαλύτερους σε ηλικία όσο και από εμπειρότερους νέους, προκειμένου να είναι κατά δύναμιν “έτοιμοι” για την επιτέλεση στις ταβέρνες και σε άλλα σχετικά κέντρα/εκδηλώσεις.
Βλέπω μια κυρία στο βιντεάκι να λέει: «Το '88 ο δάσκαλος ο τάδε του Λυκείου (Ελληνίδων προφανώς) της Σαλαμίνας έφερε τον περίφημο μπαρμπα-Γιάννη τον Δείνα, τον καλύτερο παλιό χορευτή του νησιού, να μας το διδάξει. Κι εκείνος ξεκίνησε να το δείχνει, πρώτα στα αγόρια βέβαια, αλλά κι εγώ με μιαν άλλη κλέβαμε κρυφά…»
Τέθηκε άραγε το ερώτημα γιατί μόνο στ’ αγόρια; Ή απλώς παρακάμφθηκε; Τι σήμαινε για τον παλιό Κουλουριώτη, και για την κουλτούρα που εκπροσωπούσε, αυτή η έμφυλη κατανομή, ειδικώς σε σχέση με τον συγκεκριμένο χορό;
Νικόλα καταλαβαίνω την άποψη σου, αλλά εδώ νομίζω αδικούμε το Λύκειο Ελληνίδων.Μονο σε χώρους τέτοιους μπορούν να διδαχθούν τέτοια μαθήματα.Στο ντοκιμαντέρ ακούστηκε ότι έψαχναν να βρουν τον γεροντόμαγκα που θα τους διδάξει.Και φυσικά αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει στην ταβέρνα, αλλά στο χώρο του Λυκείου.Είναι παρήγορο ότι βλέπεις νέους εδώ στην Σαλαμίνα νσ γνωρίζουν τον χορό, και καμμιά φορά σε καμιά ταβέρνα να σηκώνονται και να χορεύουν.Εστω και αν τον μάθανε σε χώρο του Λυκείου.Στο ντοκιμαντέρ μίλησαν σοβαροί άνθρωποι,όπως η φίλη μου η Σωσώ, και χόρεψε και ο άνδρας της ο Χρήστος.Άνθρωποι που ασχολούνται με την παράδοση και προσφέρουν ουσιαστικά.
Υγ.Ο Χρήστος παίζει μπουζουκάκι, και με την παρέα του,βρισκόμαστε και παίζουμε εδώ στην Σαλαμίνα σε ΤΑΒΈΡΝΑΚΙΑ φυσικά, όπου είσαι και καλεσμένος να έρθεις ,να φάμε,πιούμε, παίξουμε.
Ε, τί άλλο να σήμαινε; Οι γυναίκες, στα δικά τους: συρτό, καλαματιανό… Χασάπικα και ζεϊμπέκικα είναι για τους άντρες.
Τόσο προφανές είναι; Μιλάς, Νίκο, λες και όλοι μας έχουμε μακρά βιωμένη εμπειρία από τη Σαλαμίνα της εποχής που οι γέροι του 1988 ήταν νέοι.
Εγώ που δεν έχω καμία εμπειρία ούτε της σημερινής Σαλαμίνας, δεν έχω και άποψη. Ωστόσο από τα όσα ξέρω από άλλα μέρη, οι χορευτικοί κώδικες συμπεριφοράς και επικοινωνίας είναι γενικώς τόσο σύνθετοι ώστε τίποτε δεν είναι τόσο αυτονόητο, εκτός βέβαια για όσους, ακριβώς, έχουν αυτή τη μακρά βιωμένη εμπειρία. Για τον απέξω δεν είναι καθόλου αυτονόητο ποιοι μπορούν να συμμετέχουν σε κάθε χορό (άντρες-γυναίκες, νέοι-γέροι, μια οικογένεια - μια παρέα - οποιοσδήποτε - όλοι), ποια είναι η σειρά των χορών και γιατί δεν είναι άλλη, ποιος μπορεί να πάει πρώτος, ποιος δεύτερος, ποιος τελευταίος, αν και πότε (και πώς) αλλάζουν αυτές οι θέσεις, και χίλια δυο άλλα.
Για όποιον τα κατέχει όλα αυτά στην εντέλεια, το να μάθει και τα σωστά βήματα είναι ένα 5-10% του χορού. Η ουσία είναι όλα τα άλλα.
Η απορία μου λοιπόν δεν ήταν γιατί ο παλιός έδειχνε χασάπικο μόνο στ’ αγόρια. Ήταν αν οι ίδιοι οι καινούργιοι ρώτησαν ή αναρωτήθηκαν τι είναι αυτό που στην αντίληψη της συγκεκριμένης κοινωνίας κάνει τον χασάπικο κατάλληλο μόνο για άντρες αλλά (π.χ.) τον συρτό και τον καλαματιανό μόνο για γυναίκες. Αυτό το περιστατικό, ότι τα κορίτσια παρακολουθούσαν κρυφά για να μάθουν κι εκείνες και τελικά έμαθαν και χόρεψαν και εφεξής τα μαθήματα ήταν για αγόρια και κορίτσια αδιακρίτως, μου δίνει την εντύπωση ότι όλα αυτά τα ερωτήματα τα προσπέρασαν.
Αν όντως είναι έτσι, για ποιον κουλουριώτικο χασάπικο να μιλάμε; Μόνο για τα βήματα και τις λαβές και τις φιγούρες; Μακάρι να ‘ταν αυτό ο χορός, αμ’ δεν είναι! (Συνήθως δηλαδή. Είπαμε, δεν ξέρω από Κούλουρη. Μπορεί να είναι η εξαίρεση σ’ όλη την Ελλάδα. Απλώς υποθέτω ότι δεν είναι.)
Σχεδόν ναι. Ήταν φημισμένο το κουλουριώτικο χασάπικο. Και μόνη η λεπτομέρεια ότι ο πρωτοχορευτής έκανε «κρυφή» συνεννόηση για το ποια φιγούρα θα έρθει τώρα, κάτι λέει. Όσο γι αυτό
σε πληροφορώ ότι η εμπειρία που βεβαίως έχεις για την Αθήνα εκείνης της εποχής, ισχύει ακριβώς και για τη Σαλαμίνα. Ήταν πλήρως αστικοποιημένη περιοχή.
Δηλαδή ο χορός ήταν απλώς και μόνο κινήσεις;
Σίγουρα;;;
Ποιας εποχής; Εγώ λέω τότε που ο μπαρμπαΓιάννης του 1988 ήταν νέος. Μεταπολεμικά ας πούμε…
Είπαμε, Σαλαμίνα = Αθήνα, σε ό,τι αφορά τον βαθμό αστικοποίησης. Και βεβαίως, η εξαίρεση ισχύει μόνο στο ότι οι Κουλουριώτες τον είχαν περί πολλού τον τρόπο με τον οποίο χόρευαν τον χασάπικο και εννοείται ότι προσέχονταν όλα, όχι μόνο οι κινήσεις.
Μια σύντομη ενημέρωση λόγω έλλειψης χρόνου…
Πριν λίγους μήνες παρεβρέθηκα σε ένα γλέντι στο κέντρο της Αθήνας μετά από την βάπτιση τέκνου όπου η μητέρα είναι από την Σαλαμίνα κι ο πατέρας από Εύβοια.
Σηκώθηκαν δύο παληκάρια γύρω στα 25 και χόρεψαν τον Κουλουριώτικο εξαίσια. Κάπου έχω ένα βιντεάκι. Θα το βρω.
Μαθητές του Λυκείου των Ελληνίδων της Σαλαμίνας που έτυχε να βρεθούν μαζί εκεί προσκεκλημένοι.
Έχει άραγε σημασία πού έμαθαν; Η πως χόρεψαν και το χάρηκαν όλοι;
Έχει σημασία, πώς έμαθαν. Άλλο το “μάθημα” στην ταβέρνα και άλλο το μάθημα στο γυμναστήριο. Έχει και σημασία ότι οι παλιοί δεν φώναζαν κάποιον να τους μάθει, μάθαιναν in situ βλέποντας όχι μόνο τις κινήσεις των ποδιών αλλά τα πάντα γύρω τους…
Εδώ είμαστε. Αν αυτός που έχει αναλάβει να σου δείξει τα προσέχει και σ’ τα εξηγεί όλα και όχι μόνο τις κινήσεις, τότε γιατί να μην είναι και χοροδιδάσκαλος στο Λύκειο, σε ειδική αίθουσα, την κανονισμένη ώρα, με αθλητικά παπούτσια κλπ κλπ.; Ο παλιός τρόπος μετάδοσης έχει παρέλθει, αλλά αν ένας νέος τρόπος μπορεί να διατηρήσει ζωντανό και επίκαιρο το μήνυμα (τη μεταδιδόμενη γνώση), τότε δε βλέπω το παραμικρό πρόβλημα.
Εδώ όμως βλέπω να έχει καταστρατηγηθεί ένα από τα πιο βασικά στοιχεία του χορού: το ποιοι χορεύουν!! Άρα, μήπως τελικά μείναμε μόνο στο κέλυφος, δηλαδή στα βήματα και τις λαβές και τις φιγούρες και όλο γενικώς το κινησιολογικό;
~ ~ ~ ~ ~
Η Ουνέσκο τι ακριβώς ενέταξε στον κατάλογό της, τον κ. χασάπικο ως κώδικα επικοινωνίας ή ως ακολουθία χορευτικών κινήσεων;
Περικλή αυτό το σημείο δεν το καταλαβαίνω:
“Εδώ όμως βλέπω να έχει καταστρατηγηθεί ένα από τα πιο βασικά στοιχεία του χορού: το ποιοι χορεύουν!!”
Το λέω αυτό με την έννοια ότι π.χ. η λογική ήταν οι γυναίκες στο σπίτι να μην τις βλέπει άλλου άντρα μάτι.
Ποιο είναι το πρόβλημα της ανοικτής πλέον συμμετοχής;
Και τελικά θα μπει το ερώτημα τι ακριβώς σημαίνει παράδοση; Όπως τα μάθαμε και όπως τα βρήκαμε; Και εκεί μπαίνει τελεία;
Πριν από τόσα βάλε χρόνια είχαμε πολλούς και φημισμένους ψαράδες στην Κούλουρη. σήμερα πιθανά να έχουμε περισσότερα φημισμένα γκαρσόνια. Με αυτό θέλω να πω, ότι αυτό που έβλεπε ο Νίκος ήδη έχει χαθεί στη βάση του. Έχει αλλάξει όλο το κοινωνικό πλαίσιο οπότε πώς μπορούμε να αφορίζουμε μια προσπάθεια αναβίωσης - εκμάθησης.
Και από την άλλη. Ποιος είπε ότι το κουλουριώτικο χασάπικο ήταν ένα; Λογικά ο κάθε πρωτοχορευτής είχε δική του σειρά στις φιγούρες γι αυτό έπρεπε να συνεννοείται στη διάρκεια του χορού.
Οπότε αν σήμερα διδάσκονται τα βασικά βήματα - φιγούρες, στη συνέχεια ο κάθε χορευτής μπορεί να προσθέσει την δική του ποικιλία στον χορό όσο περισσότερο τον αφομοιώνει.
Το σχόλιο του Νίκου Πολίτη μου έφερε στο μυαλό τα μάπετς με τους γέρους στο θεωρείο που δεν είναι ευχαριστημένοι με τίποτα.
Και όσο γι αυτό: " Έχει και σημασία ότι οι παλιοί δεν φώναζαν κάποιον να τους μάθει, μάθαιναν in situ βλέποντας όχι μόνο τις κινήσεις των ποδιών αλλά τα πάντα γύρω τους…"
Προσωπική μου άποψη είναι ότι μάπα το καρπούζι. Την ίδια τακτική είχαν και οι μάστορες παλιότερα. Πάντα έλεγαν ότι έτσι ξεχώριζε η ήρα από το στάρι σχετικά με τους καλφάδες. Αλλά με αυτόν τον τρόπο μάθησης χάθηκαν πολλά ταλέντα σε όλα τα τεχνικά χειρωνακτικά πεδία. Αυτός ο τρόπος μάλιστα ήταν και ένας από τους βασικούς λόγους της μυστικοπάθειας στις τέχνες.
Μα, Λουκά μου, αν έμενα ευχαριστημένος με (σχεδόν) τα πάντα, ε, δεν θα με έλεγαν Νίκο Πολίτη!
(υ.γ. και ίσχυε αυτό για μένα απ’ τα νιάτα μου κιόλας)
Αφιερωμένο Νικόλα.
Η λογική αυτή δεν οδηγεί αυτόματα σ’ ένα συγκεκριμένο προβλέψιμο αποτέλεσμα. Σ’ όλη την Ελλάδα υπήρχε αυτή η κτητική αντιμετώπιση προς τις γυναίκες, και σ’ όλη την Ελλάδα τα μουσικοχορευτικά ήθη ήταν αυστηρά και συντηρητικά, δεν ήταν όμως ίδια από τόπο σε τόπο. Έχει μέρη που οι γυναίκες δεν τραγουδούσαν, άλλα όπου το τραγούδι ήταν κυρίως υπόθεση των γυναικών, άλλα όπου δεν τραγουδούν στο γλέντι αλλά τραγουδούν σε συγκεκριμένα έθιμα, κλπ. Αντίστοιχα δε και με τους χορούς.
Δεν υπάρχει τόπος που να μη χόρευαν οι γυναίκες. Άλλο αν σε κάποια μέρη υπάρχουν χοροί αντρικοί και χοροί γυναικείοι, σε άλλα μικτοί αλλά από δω όλοι οι άντρες κι από κει όλες οι γυναίκες, σ’ άλλα κανονικά ανάμικτοι. Δε χόρευαν στη Σαλαμίνα οι γυναίκες την Τράτα; Και το νυφοπάζαρο πού γινόταν; Αυτές τις βαρύτιμες φορεσιές με τις αρμαθιές τα φλουριά κρεμασμένα (σαν καρτελάκι με την τιμή του εμπορεύματος) πότε τις έδειχναν;
Κάτι όμως τους οδήγησε να εφαρμόσουν στον χασάπικο άλλους περιορισμούς απ’ ό,τι σε άλλους χορούς. Δεν μπορώ εύκολα να φανταστώ ότι αυτό το κάτι είναι μια τόσο απλή μονοκοντυλιά, «ήταν συντηρητικοί: οι γυναίκες στο σπίτι». Δε μου το βγάζεις από το μυαλό ότι, όσο κι αν όλα φυσικά ανάγονται στον συντηρητισμό και στις αντιλήψεις περί ηθικής, ωστόσο η κάθε συγκεκριμένη εκδήλωση είναι αποτέλεσμα περίπλοκων τοπικών κοινωνικών διεργασιών.
Ακόμη και με την αστικοποίηση που αναφέρει ο Νίκος για ήδη προ 70-80 ετών, σάμπως οι αστικές κοινωνίες, ιδίως τότε, δεν είχαν περίπλοκους κώδικες;
Περικλή καταλαβαίνω πως το λες αλλά για σκέψου λίγο τον ή τους χώρους που χορευόταν το χασάπικο. Θεωρώ ότι και αυτό έπαιξε ρόλο στον αποκλεισμό των γυναικών. Αν πάμε σε μια πιθανή καταγωγή του θα δούμε ότι ήταν ένας πολεμικός χορός τουλάχιστον στην αρχή, Μετά ήταν χορός συντεχνίας, (των χασάπηδων συγκεκριμένα), που οι γυναίκες δεν είχαν θέση. Θεωρώ ότι ήταν πιο απλά τα πράγματα σε σχέση με περίπλοκες διεργασίες τοπικών κοινωνιών.
Θέλουμε δεν θέλουμε υπήρχαν στεγανά στην κοινωνικοποίηση μεταξύ αντρών και γυναικών.
Η ερώτησή μου είναι η εξής:
Τι θα εξυπηρετούσε σήμερα π.χ. να χορεύεται το κουλουριώτικο χασάπικο όπως τότε μόνο από άντρες;
Και αν θα έπρεπε να γίνει κάτι τέτοιο αποκλειστικά και μόνο λόγω διατήρησης της παράδοσης;
Μα πού να ξέρω! Εδώ δεν ξέρω τι εξυπηρετούσε τότε! Θα πρέπει να διαβάσω εκατοντάδες σελίδες για να έχω μια άποψη, και δεν ξέρω καν αν τις έχει γράψει κανείς όλες αυτές τις σελίδες (περί Σαλαμίνας, περί Αρβανιτιάς, περί χασάπικου κλπ.).
Δεν υποστηρίζω ότι πρέπει να χορεύουν μόνο οι άντρες. Υποστηρίζω ότι το γιατί έφτασε το κάθε πράγμα, σε κάποια δεδομένη στιγμή, να είναι έτσι και όχι αλλιώς είναι συνήθως πολύ περίπλοκο. Θέλει πολλή περίσκεψη η ευθύνη να το αλλάξεις, δεν αρκεί ένα απλό «τότε ήταν αλλιώς».
Ξέρεις πώς μπορεί να μου χαλάσει τη βραδιά το να βλέπω άγνοια χορευτικής συμπεριφοράς; Είναι κατάθλιψη να γίνονται πολλοί κύκλοι επειδή πολλοί θέλουν να είναι πρώτοι, να μην κοιτάει ο καθένας πού θα πάει να πιάσει, κλπ. κλπ., και από την άλλη να κάνουν στην εντέλεια βήματα που εγώ θέλω δυο ζωές για να τα μάθω. Και νομίζουν πως χορεύουν;