Ανοίγω αυτό το θέμα μήπως διαβαστεί απο κάποιον που γνωρίζει περισσότερα.
Τον τελευταίο ανακάλυψα ένα τύπο “βιολιού” ο οποίος δείχνει να έχει ομοιότητες με τον κεμανέ καππαδοκιας.
Συγκεκριμένα το britsh museum έχει ένα όργανο αγνώστου κατασκευαστή το οποίο χαρακτηρίζουν ως πιθανό πειραματισμό φόρμας βιολιού που δεν επικράτησε:
το οποίο μάλλον είναι γαλλικό και η περιγραφή το ονομάζει ως pochette δηλαδή μικρό βιολί χοροδιδάσκαλου αν και αυτός ο όρος συνήθως αναφέρεται σε όργανα με άλλο σχήμα.
Βλέποντας και τα δύο αυτά όργανα αναρωτιέμαι αν υπάρχει κάποια σχέση με τον κεμανέ ο οποίος εχει παρόμοιο σχεδιασμό και κοχλία βιολιού. Και αν υπάρχει σχέση, πως να προέκυψε άραγε;
Δεν ξέρω να προσθέσω τίποτε χρήσιμο, αλλά αυτό τον συσχετισμό τον έχω ξανακούσει. Μάλιστα νόμιζα ότι αυτή ήταν η στάνταρ pochette. Δεν είχα μεν δει να το παίζουν όρθιο, αλλά τα κρατήματα ποικίλλουν.
Πάντως βλέποντας τις εικόνες, που δείχνουν σχεδόν ξεκάθαρα έναν κεμανέ (μόνο με λιγότερες χορδές και χωρίς συμπαθητικές) αλλά ταυτόχρονα κι ένα εξίσου ξεκάθαρο βιολί, σκέφτομαι για πρώτη φορά ότι ο κεμανές με τον κεμεντζέ, τη στάνταρ ποντιακή λύρα, μπορεί να μην έχουν και τόση σχέση όση συνήθως τούς αποδίδουμε. Η κεφαλή κι ο μηχανισμός των κλειδιών, όμοιος μεταξύ βιολιού και κεμανέ, εντελώς διαφορετικός στον κεμεντζέ, είναι από τα στοιχεία που μπορεί να μην έχουν σπουδαία λειτουργική σημασία αλλά λένε πολλά για την ιστορία των οργάνων.
Από τον Ανωγειανάκη μάθαμε να λέμε «η φιαλόσχημη λύρα: κεμεντζές και κεμανές // η αχλαδόσχημη λύρα: θρακιώτικη, 12νησιακή κλπ.», αλλά το πρώτο σκέλος του διαχωρισμού μοιάζει να καταρρέει μόλις κοιτάξουμε λίγο παραπέρα από τον ευρύτερο ελληνικό χώρο.
Κεμανές Καππαδοκίας: 6 χορδές + 6 συμπαθητικές
Ποντιακός καμανές (4+4?), από τον Γιώργο Πουλαντζακλή, τον μοναδικό που ανέσυρε και αναβιώνει αυτό το σπάνιο όργανο.
Αρμένικος κεμανές (4+4?). Δεν τον ήερα, μόλις μου τον έβγαλε το ΥΤ.
Είναι καλό πεδίο για έρευνα. Η δική μου υπόθεση είναι πως υπάρχει, εν-μέρει τουλάχιστον, ένα αντιδάνειο απο το βιολί στον σχεδιασμό του Κεμανέ, παρότι αυτό δεν έχει τεκμηριωθεί, όσο γνωρίζω. Εγώ μέχρι τώρα είχα την εντύπωση πως πρόκειται για μέρος της αδιάκοπης παράδοσης απο Βυζαντινή λύρα και ίσως και παλαιότερες μορφές, μέχρι σήμερα.
Βρήκα ένα άρθρο το οποίο, παρότι φτωχό στη μετάφραση του ,παραπέμπει σε πολύ σημαντικές πηγές, όπως το έργο του Ραούφ Γιεκτά.
Ο συγγραφέας αναφέρει παρουσία βιολιού στον Οθωμανική αυτοκρατορία πολύ πριν αυτό εισαχθεί στο παλάτι. Περιγράφει πως τα κουρδίσματα έγιναν λυρίστικα. Μιλάει επίσης για τον Γιώργη, βιολιστή του 18ου αιώνα ο οποίος, έχοντας μάθει ρεμπάμπ πέρασε στο βιολί.
Έχουμε λοιπόν μια σχολή η οποία δανείζεται το δυτικό όργανο αλλά στην χρήση προτιμά στοιχεία λύρας και ρεμπάμπ, πράγμα που βρίσκω λογικό. Μήπως αυτό σημαίνει οτι το παίζαν και στο γόνατο;
Το ποσετ δεν εχει παρουσία ως όργανο καθιστό.Αντίθετα, ξέρουμε οτι το κρατούσαν στο χέρι, χαμηλά στα πλευρά του μουσικού λόγω μικρού μεγεθους.
Αν λοιπόν υποθέσουμε πως μαζί με τα βιολιά στην Πόλη φτάσαν και Ποσέτ (τα οποία στο κάτω-κάτω ήταν και ταξιδιάρικα όργανα, τσέπης, χωρίς θήκες), θα ήταν παράλογο να υποθέσουμε πως στην Πόλη τα κάναν ότι ήξεραν, δηλαδή τα παίξαν ως λύρες;
Και κάτι τελευταίο. Ο Καππαδόκικος κεμανές δεν είναι αυστηρά 6χορδος.Εδώ που τα λέμε δεν είναι αυστηρά τίποτα.
επεξεργασία: και να όρθιο βιολί σε θέμα που ξαναήρθε στην επιφάνεια
Η ονομασία ΚΙΤ είναι συγκεκριμένα για το Ποσέτ που διατηρεί τον σχεδιασμό του βιολιού σε μινιατούρα.
Τα όργανα που θυμίζουν ρεμπέκ τα λέγαν boats ή Sardìnos
Τα τετράγωνα των φώτο απο πάνω δεν ξέρω σε ποιά απο τις 2 κατηγορίες βρίσκονται.
Νομίζω οτι το συγκεκριμένο περιέχει λίγο και την φαντασία του δημιουργού. Οι Αρμένηδες παίζουν 3χ κ 4χ όργανα κάπως σαν λύρες μαυρης θαλασσας αλλά δεν νομίζω πλέον να είναι ευρεία η χρήση του οργάνου.
Ποιοι Αρμένηδες ρε παιδιά, Παραδοσιακόν Οργανοποιείον Ο Ρωμηός γράφει άμα ανοίξουμε το λινκ!
Υπόθεσή μου: Προσωπική δημιουργία, βασισμένη στον παραδοσιακό καππαδόκικο κεμανέ που είναι όργανο ελάχιστα τεκμηριωμένο, ουσιαστικά γνωστό μόνο από το βιβλίο του Ανωγειανάκη με το ένα και μοναδικό κομμάτι της συλλογής του Μουσείου, και εμπλουτισμένη με το στοιχείο των πολλών συμπαθητικών που προέρχεται από τη λύρα του Ρος, στην οποία με τη σειρά του προέρχεται αφενός από τη βουλγάρικη γκαντούλκα (αχλαδόσχημη λύρα) και αφετέρου από διάφορα άλλου τύπου έγχορδα της ινδικής κυρίως παράδοσης.
Edit: Ρε θηρίο @8009 , πώς ακριβώς το εντόπισες αυτό; Πουθενά δεν είδα τη λέξη κεμανές - βασικά καμία λέξη δεν είδα!
Εννοείς την φωτογραφία; Στα σχόλια στο βίντεο αναφέρεται η σελίδα στο facebook, στη σελίδα έριξα μια ματιά σε μερικές δεκάδες φωτογραφίες που έχει και εκεί τον πήρε το μάτι μου. Αλλά και στην περιγραφή του βίντεο είδα πως αναφέρει πόσες χορδές έχει το όργανο καθώς και μία εξαιρετικά λεπτομερή περιγραφή όλων των μερών του στα αγγλικά και στα ελληνικά.
Στις φωτογραφίες στη σελίδα επίσης υπάρχει σε μία μόνο φωτογραφία αυτός ο ενδιαφέρον κεμανές (πως να ακούγεται άραγε;;;):
Σύντομο ρωσόφωνο ντοκιμαντέρ, που αναφέρεται σ’ ένα τσερκέζικο όργανο που μοιάζει αρκετά για κεμανές, με τέσσερις χορδές και χωρίς συμπαθητικές.
Δε βρίσκω πουθενά γραμμένο το όνομα του οργάνου, και φυσικά δεν έκτσα ν’ ακούσω όλη τη ρώσικη αφήγηση μπας και το πιάσω ακουστικά, αφού δεν ξέρω ρώσικα (ούτε ξέρω τι λέξη να περιμένω). Ούτε μπόρεσα να το εντοπίσω πουθενά αλλού όπως π.χ. εδώ.
Ωστόσο πιστεύω πως είναι τσερκέζικο: πρώτον, αναγνωρίζω εμφανισιακά τη γλώσσα του τίτλου του βίντεο στο ΥΤ, δεύτερον έπιασα μερικές φορές τις λέξεις Τσερκές και Αντίγκε μέσα στον χείμαρρο των άγνωστων λέξεων του ντοκιμαντέρ, και τρίτον ο ανεβάστορας είναι το κανάλι “Shikepshine - Official page”, που έχουν και λογαριασμό στο φβ. Shikepshine (ή και με άλλες παρόμοιες λατινικές μεταγραφές) είναι ένα άλλο τσερκέζικο τοξωτό, εκ πρώτης όψεως παρόμοιο στην εμφάνιση αλλά στην πραγματικότητα μάλλον άλλης οικογένειας, των αχλαδόσχημων λυρών.
Οι Τσερκέζοι ή Κιρκάσιοι είναι μια ομοεθνία του Καυκάσου, κυρίως μέσα στα σημερινά σύνορα της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Οι Αντίγκε, αν έχω καταλάβει, είναι ένας από τους τσερκέζικους λαούς. Οι γλώσσες και οι διάλεκτοί τους είναι μια ομάδα μόνες τους, χωρίς συγγένεια ούτε με τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες ούτε με τις τουρκικές ή με οποιαδήποτε άλλη γνωστή ομογλωσσία.
και εδώ 2 φώτο απο Γεωργιανή ιστοσελίδα
Μπορεί τα όργανα να είναι Αρμένικα ή απο Αζερμπαιτζάν ..αλλά ναι, εντοπίζεται μια παράδοση προς τα εκεί που αναφέρεις
και βεβαίως, όλα πολύ κοντά προς την ποντιακή λύρα.
πάντως, η ονομασία “pochette” ( = τσέπης) είναι σίγουρα δυτικοευρωπαϊκής προέλευσης και μάλλον δόθηκε αφού, το μακρόστενο αυτό σχήμα εύκολα επιτρέπει την μεταφορά του οργάνου, χωμένου μέσα σε βαθειά κάπως τσέπη πανταλονοειδούς περικνημίδας.
Φαίνεται ότι οι Τσερκέζοι γενικώς χρησιμοποιούν την ονομασία σίτσεψιν (ШыкIэпщын) για πολλών λογιών τοξωτά, κάπως όπως εμείς λέμε «λύρα» και για την κρητική και για την ποντιακή.
Στο παρακάτω βίντεο, με τίτλο «Μουσικά όργανα των Αντίγκε (Τσερκέζων)», στο 4:04 βλέπουμε μια φωτογραφία όπου ένας σχεδόν αυτούσιος κεμεντζές (ποντιακή λύρα) ονομάζεται, στη λεζάντα, σίτσεψιν. Παρακάτω, στο 6:45, ένα άλλο τοξωτό χωρίς λεζάντα, που αυτό είναι που κυρίως ξέρω ως σίτσεψιν. Και στο 8:34 το ίδιο αυτό, το δεύτερο, τώρα και με λεζάντα που λέει σίτσεψιν.
Άρα με την ίδια ονομασία φέρονται τσερκέζικα όργανα τριών τύπων: σαν κεμανέδες, σαν κεμεντζέδες και σαν τίποτα (αλλά με απόμακρη συγγένεια, θεωρώ, προς τις αχλαδόσχημες λύρες). Αυτό το σαν τίποτα είναι που έχει τη μεγαλύτερη παρουσία στο ίντερνετ ως τσερκέζικο σίτσεψιν. Επιπλέον, η λέξη σημαίνει «όργανο από αλογίσια ουρά». Αυτό λοιπόν το τρίτο έχει όντως χορδές από αλογότριχες, μια περίεργη κατασκευή -που απαντά και σε άλλα όργανα σε άσχετες περιοχές του κόσμου- σαν τη δέσμη από αλογότριχες του δοξαριού. Ενώ οι κεμανέδες και οι κεμεντζέδες θα έχουν, υποθέτω, ίδιες χορδές ή παρόμοιες όπως και στους άλλους πέριξ λαούς, τέλια, έντερα, κάτι πιο συμβατικό τέλος πάντων.
Άρα για τους Τσερκέζους σίτσεψιν είναι πρωτίστως αυτό το ας πούμε αχλαδόσχημο όργανο, αλλά συνεκδοχικά και οι κεμανέδες και οι κεμεντζέδες.
Εκ πρώτης όψεως κεμεντζές, δηλαδή ποντιακή λύρα. Έτσι δε μοιάζει;
Κι όμως, η κεφαλή και τα κλειδιά είναι στον τύπο του βιολιού. Και όποιος το παρατηρήσει αυτό, θα κοιτάξει και τις χορδές, και θα τις βρει να είναι τέσσερις.
Όχι πως αποκλείεται κάποιος Πόντιος να έφτιαξε μια πιο «εκσυγχρονισμένη» λύρα, με κεφαλή βιολιού και τέσσερις χορδές αντί για τρεις που είναι πάντα (αυτό ακριβώς γίνεται ενίοτε με τις κρητικές λύρες). Αλλά μπορεί επίσης να είναι κεμανές, τετράχορδος και χωρίς συμπαθητικές. Δεν αντιλήφθηκα πουθενά να είναι υποχρεωτικές οι συμπαθητικές.
Στη σχετική ιστοσελίδα δε βρίσκω την παραμικρή πληροφορία για το όργανο, μόνο ένα σύντομο κείμενο για τη συλλογή συνολικά:
Οργανοθήκη
Η οργανοθήκη του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου περιλαμβάνει περιορισμένο αριθμό μουσικών οργάνων, τα οποία, ωστόσο, είναι ιδιαίτερα σημαντικά τεκμήρια για την έρευνα της ελληνικής οργανολογίας.
Ξεχωρίζει η συλλογή από αχλαδόσχημες και φιαλόσχημες λύρες από την Κρήτη και την Καππαδοκία αντίστοιχα, καθώς και η μοναδική γνωστή περίπτωση ρεμπάπ από την Αιτωλία.
Σκεφτόμουν την περίπτωση Ακ Νταγ Ματέν οπου η μουσικη τους, παρότι Πόντιοι, την αισθάνομαι κοντά στα Καπαδόκικα χρώματα. το Χαλάι για παράδειγμα δεν μου ακούγεται σαν άλλους Ποντιακούς σκοπούς
Αποκλείεται λοιπόν και το όργανο που μας δείχνεις να είναι υβριδικό με τον ίδιο τρόπο;
Πάντως για το συγκεκριμένο χαλάι τα σχόλια στο ΥΤ εγείρουν κάποιες αμφιβολίες. Ένας ισχυρίζεται ότι είναι νεοποντιακό του Καλλιοντζίδη. Μ’ ένα γρήγορο ψάξιμο βρίσκω ότι είναι τραγούδι (με λόγια), προερχόμενο από δίσκο του Καλλιοντζίδη με τον Παρχαρίδη, χωρίς να βρω τα ακριβή κρέντιτς.
Αλλα΄τέλος πάντων ναι, υπάρχουν συνεχή και γκρίζες ζώνες.
Σε άλλο σημείο του ιστοτόπου του ΜΛΑ (ο οποίος μάλλον είναι υπό ανακαίνιση, χωρίς να έχει τεθεί εκτός λειτουργίας) υπάρχει και αυτή η φωτογραφία, που τη θυμάμαι κι από παλιότερα:
Mουσικά όργανα που έχουν παιχτεί από λαϊκούς οργανοπαίχτες των αρχών του 20ού αιώνα. Ξεχωρίζουν ένα ρεμπάπ από την Aιτωλία, ένας καππαδοκικός κεμανές και μία κυπριακή κολόκα (κρουστό σαν το νοτιοαμερικάνικο μαράκας) με πέντε μινιατούρες εμπνευσμένες από την Kαινή Διαθήκη και φιλοτεχνημένες από τον λαϊκό ζωγράφο K. X. Tταμπούλα από τη Λύση της Kύπρου.
Εφόσον στη φωτογραφία βλέπουμε και το ρεμπάπι και την κολόκα (τη μαράκα - μιλάμε για φοβερό απόκτημα, ένας τσούκος όπως ακριβώς τον κόβεις από την κολοκυθιά…) που αναφέρει το κείμενο, λογικά και ο κεμανές του κειμένου θα είναι ο εικονιζόμενος. Ιδίως που τότε είχαν μόνο έναν: το άλλο κείμενο που μιλάει για συλλογή από φιαλόσχημες λύρες είναι πιο καινούργιο.
Η ανάλυση είναι μικρή, η γωνία διαφορετική, δεν μπορώ να πω αν είναι ο ίδιος με προηγουμένως, πάντως είναι τετράχορδος χωρίς συμπαθητικές.
