Μερικές ερωτήσεις και παρατηρήσεις πάνω στην εισήγησή του Σπύρου Δελέγκου.[i]
Και όταν αναφερόμαστε στον όρο «υγιή», δεν εννοούμε μια θεωρητικοποίηση που θα ταυτίζεται ή θα μιμείται αποστειρωμένα, συμπλεγματικά και μονομερώς κάποια από τις ήδη υπάρχουσες θεωρίες, υποβαθμίζοντας βεβαίως έτσι τον πραγματικό χαρακτήρα αυτής της μουσικής και τη λαϊκότητά της ως βιωματικής λειτουργίας, αλλά μια θεώρηση εφοδιασμένη με τα κατάλληλα μεθοδολογικά εργαλεία επιστημονικής εγκυρότητας, που θα απορρέουν μέσα από τις ίδιες τις θεωρητικές ανάγκες και τα δεδομένα της μουσικής πράξης του συγκεκριμένου είδους[/i].
Μέχρι εδώ συμφωνούμε απόλυτα.
Το συγκεκριμένο μουσικό είδος μπορεί να περιγραφεί ως ένα κράμα «ανατολικότροπου» και «δυτικότροπου» υλικού.
Απόλυτα σωστό.
Σε αρχική χρονικά φάση ο χαρακτήρας του είναι κυρίαρχα Ανατολικός με έκδηλη τη μονοφωνία και την τροπικότητα, που όμως με την πάροδο του χρόνου προσανατολίζεται στη Δύση με την αρμονική υποστήριξη ολοένα πιο εμφανή και καθοριστική.
Ποιά ορίζεις σαν αρχική φάση;
Μια σημαντική παρατήρηση που ρίχνει άπλετο φως στο ερευνητικό τοπίο είναι ότι η τροπικότητα δε μπορεί να γίνει αντιληπτή μέσα από το σύστημα των Λαϊκών Δρόμων – κατʼ ουσίαν κλιμάκων- λόγω του απόλυτου κλιμακοκεντρισμού που το διακατέχει, με συνέπεια αυτό να κρίνεται ανεπαρκές στην απόδοση των ανωτέρω γνωρισμάτων που διαμορφώνουν το τροπικό φαινόμενο. Εύκολα ενδυναμώνεται η παραπάνω πρόταση, καθώς μπορούμε να αναφέρουμε ότι η κινησιολογική λειτουργία της μελωδίας – βασικό χαρακτηριστικό της τροπικότητας – αγνοείται πλήρως από το μοντέλο αυτό (Ανδρίκος, 2010:2-3).
Θεωρώ ότι αυτό είναι αυθαίρετο συμπέρασμα. Η δική μου προσέγγιση δεν είναι καθόλου κλιμακοκεντρική όπως την εννοείς. Ίσα ίσα που πάντα αναφέρω ότι οι λαϊκοί δρόμοι πρέπει να μαθαίνονται μαζί με τις πιθανές τους κινήσεις πάνω από την οκτάβα και Κάτω από την βάση. Αγνοώ μόνο τα χαρακτηριστικά που το ίδιο το ρεπερτόριο αγνοεί. Δηλ τις φυσικές βάσεις και την προκαθορισμένη κίνηση. Και μην μου αναφέρεις κομμάτια που ακολουθούν απόλυτα την κινησιολογία των μακάμ. Στο σύνολο του, εξετάζουμε το ρεπερτόριο και όχι επί μέρους. Γι αυτό λέω ότι το θεωρητικό σύστημα που προτείνει ο καθένας μας πρέπει να ερμηνεύει συνολικά το ρεπερτόριο.
Τα προαναφερθέντα γνωρίσματα της τροπικότητας εκφράζονται ανάγλυφα, αν εξεταστούν στο ρεπερτόριο του σμυρναίικου ύφους, όπου η ενορχήστρωση στηρίζεται σε όργανα μη ευρωπαϊκώς συγκερασμένα (ούτι, κανονάκι κ.α.), καθώς στο περιβάλλον αυτό ο διαστηματικός κώδικας - με τα σκληρά και λιγότερο ή περισσότερο μαλακά διαστήματα (Τσιαμούλης, 2010:31) - είναι αυτός που προτάσσεται από το θεωρητικό σύστημα των Μακάμ
Αυτονόητο. Εάν δεν συνέβαινε και εκεί δεν θα το συζητούσαμε καθόλου.
Το γεγονός ενός άλλου διαφορετικού διαστηματικού κώδικα, χωρίς τα λεγόμενα μαλακά διαστήματα και στη θέση αυτών τα λεγόμενα ευρωπαϊκά, επιτρέπει στην τροπικότητα να εκφραστεί στο περιβάλλον αυτό; Η απάντηση είναι θετική (πρβ. Pennanen, 1999:73. Ανδρίκος, 2010:11).
Συμφωνούμε και εδώ.
Είναι εύλογο να μη μπορεί να διαφοροποιηθεί ακαριαία και άρδην η τροπική συνθετική αντίληψη. Είναι δε επόμενο η συμπεριφορά της μελωδίας μέσα από την ανάπτυξή της σε 5χορδικές και 4χορδικές δομές και συγκεκριμένες τονικές θεμελίωσης και παραγωγής (Ανδρίκος, 2010:3) να μη μπορεί να εξαφανιστεί ακόμα και μέσα στον ευρωπαϊκό συγκερασμό. Συνεπώς, σε πρώτη χρονική φάση μετά το 1932 η μοναδική μεταβολή μέσα στο νέο περιβάλλον του ευρωπαϊκού συγκερασμού έγκειται στο διαστηματικό κώδικα, η οποία όμως δεν είναι ικανή να επιφέρει ρήξη στο φαινόμενο της τροπικότητας. Η άποψη εκείνη, που αμφισβητεί την ύπαρξη αυτής μέσα στον ευρωπαϊκό συγκερασμό, επικαλούμενη τη μη ύπαρξη μαλακών διαστημάτων, αγνοεί ότι ο τροπικός χαρακτήρας της μελωδίας δε στηρίζεται στις διαστηματικές επιλογές, αλλά στον τρόπο διαχείρισης αυτών
Αυτή είναι η ουσία και όχι ότι δεν μπορούσε να αλλάξει άρδην και ακαριαία η τροπική συνθετική αντίληψη. Ας μην τα Κάνουμε τα πράγματα πιο συνθετα από ότι είναι. Τα διαστήματα δεν παίζουν κανένα ρολο στην τροπικότητα. Όπως πολύ σωστά λες παρακάτω
Αν και σε πρώτο επίπεδο ο μέσος ακροατής αναγνωρίζει το τροπικό φαινόμενο μέσα από την ανατολική διαστηματική διαφορετικότητα (Μαυροειδής, 1999:268), εν τούτοις το σημαντικότερο και αυτάρκες χαρακτηριστικό της τροπικότητας αποτελεί η κίνηση και γενικότερα η συμπεριφορά της μελωδίας, η οποία είναι ικανή να παρέχει την ταυτοποίηση ενός μακαμιού ακόμα και μέσα στον ευρωπαϊκό συγκερασμό.
Η κίνηση είναι ικανή να ταυτοποιήσει ένα μακάμ. Το ερώτημα είναι σε τι ποσοστό του ρεπερτορίου αυτό συμβαίνει. Και ξανατονίζω με την λογική ότι αντιμετωπίζουμε το ρεπερτόριο συνολικά και όχι μόνο την σμυρναίικη περίοδο.
Δεν είναι καθόλου τυχαίο που ο ίδιος ο Μάρκος Βαμβακάρης κατά την περιγραφή ενός δρόμου δεν αντιμετώπιζε αυτόν σαν κλίμακα, παραθέτοντας απλά 8 φθόγγους στη σειρά, αλλά εκτελούσε ένα ταξίμι (αυτοσχεδιασμό) καταδεικνύοντας την όλη συμπεριφορά της μελωδίας με τις κινήσεις, τις έλξεις και τα άλλα γνωρίσματα αυτής που χαρακτηρίζουν το δρόμο με την έννοια του μακάμ18
Θες να πεις ότι τα ταξίμια του Μάρκου ακολουθούν πιστά την κινησιολογία των μακάμ; Θα μ ενδιέφερε πάρα πολύ να μας το δείξεις με συγκεκριμένα παραδείγματα.
Κατά τη λογική αυτή οι μαλακωμένες βαθμίδες, που εκφράζονταν με τις ανατολικές «υφεσοδιέσεις» κομμάτων19, πλέον μέσα στον Ευρωπαϊκό Συγκερασμό του Ρεμπέτικου τοποθετούνται στους αμέσως κοντινότερους φθόγγους. Π.χ. η 3η βαθμίδα (Σεγκιάχ) του μακάμ Ραστ τονικότητας Ντο, η οποία είναι Μι ύφεση 1 κόμματος εκφράζεται πλέον ως Μι φυσικό. Οπότε θα μπορούσαμε να περιγράψουμε το φαινόμενο ως την εκ των συνθηκών «σκλήρυνση» των μαλακωμένων βαθμίδων μέσα στο ίσα συγκερασμένο περιβάλλον του εν λόγω μουσικού είδους και κατά μια ευρεία έννοια την εφαρμογή της Θεωρίας των Μακάμ σʼ αυτό
Το θέμα είναι πόσο ευρεία είναι αυτή η έννοια. Μήπως είναι τόσο ευρεία, που αποτελεί πλέον άλλη θεωρία;
Βεβαίως με την πάροδο του χρόνου η τροπικότητα επιδέχεται φθορές από τα διάφορα ευρωπαϊκά-δυτικά φαινόμενα, που σχετίζονται κυρίως με την εναρμόνιση
Εδώ διαφωνούμε τελείως. Η εναρμόνιση θεωρώ οτι δεν αποτέλεσε εμπόδιο στην τροπικότητα.
Η τροπικότητα εξασθένησε από συγκεκριμένες συνθετικές επιλογές.
Η ανυπαρξία των αναλογιών ανάμεσα στις θεωρητικές βάσεις των μακαμιών και η μη τήρηση της καθιερωμένης μελωδικής πορείας (seyir) εξασθενούν τον τροπικό χαρακτήρα, χωρίς όμως να τον εξαλείφουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το τραγούδι του Μάρκου Βαμβακάρη « Ρίξε τσιγγάνα τα χαρτιά» (ODEON GA-7192), ηχογράφηση του 1940, όπου η εισαγωγή (intro) είναι σε μακάμι Καρτσιγιάρ και το τραγουδιστικό μέρος (canto) σε μακάμι Νεβεσέρ πάνω στην ίδια βάση, ενώ ως γνωστό τα δύο παραπάνω μακάμια θεμελιώνονται σε διαφορετική βάση αποστάσεως ενός τόνου (βαθμίδες Ραστ-Ντουγκιάχ)20
Α γεια σου! Αυτό μάλλιασε η γλώσσα μου να το λέω. Και δεν εξασθενούν τον τροπικό χαρακτήρα. Δημιουργούν άλλον, διαφορετικό απ αυτόν των μακάμ.
Στο κεφάλαιο της εναρμόνισης.
Βεβαίως αυτό συμβαίνει, όχι τόσο γιατί θα υπήρχε «σύγκρουση» ανάμεσα στις μαλακωμένες βαθμίδες της μελωδίας με τις ευρωπαϊκές 3ες της συγχορδίας21 , αλλά κυρίως γιατί πολύ απλά η μονοφωνική μουσική δεν έχει ανάγκη την αρμονική υποστήριξη22 .
Μα τώρα αυτό το λες σοβαρά; Στο οθωμανικό ρεπερτόριο προφανώς αλλά στην λαική μουσική η μελωδία δεν έχει ανάγκη αρμονικής υποστήριξης; Ε ας παίζουμε ρεμπέτικα τότε χωρίς κιθάρες.
Γενικά σ αυτό το κεφάλαιο βλέπω μόνο μια περιγραφή της εναρμόνισης ιστορικά.