Ξεκινώντας τη σημερινή μου τοποθέτηση, αισθάνομαι πρώτα πρώτα την υποχρέωση να ευχαριστήσω όλες και όλους για το υψηλότατο επίπεδο της δουλειάς. Όχι, δεν είναι ερασιτεχνική προσέγγιση αυτό που γίνεται εδώ. Μπράβο σας!
Θα μπορούσα να πιάσω ένα ένα, όλα ή έστω πάρα πολλά από τα μηνύματα που δημοσιεύτηκαν ως τώρα και να τα σχολιάσω, γιατί έχουν πολύ ενδιαφέρουσες απόψεις που θα προχωρούσαν τη συζήτηση παραπέρα. Δεν θα το κάνω, επειδή ακριβώς δεν θέλω να προχωρήσει η συζήτηση ανεξέλεγκτα. Έχουμε βάλει κάποιους στόχους και τους έχουμε ιεραρχήσει. Πρώτʼ απʼ όλα, να συμφωνήσουμε στους όρους.
Κατʼ αρχήν, αναγνωρίζω και συμφωνώ ότι είναι πάρα πολύ δύσκολο να βρεθούν όροι σύντομοι, εύχρηστοι και σαφείς, με τους οποίους να καταταχτούν σε κατηγορίες όλα τα τραγούδια που μας ενδιαφέρουν, ώστε να προσδιορίζονται ταυτόχρονα και η χρονική περίοδος δημιουργίας τους και η θεματολογία και το ύφος και τα όργανα που χρησιμοποιούνται στην εκτέλεσή τους, καθώς και άλλα στοιχεία. Ό τι μπορέσουμε θα κάνουμε. Εναλλακτικά, έχουμε τη λύση κατά Πετρόπουλο: Ρεμπέτικα, και όλα μέσα. Όσοι συμφωνούν με αυτήν, θα αγνοήσουν και τη συζήτησή μας εδώ και τα όποια συμπεράσματα, όταν και αν δημοσιευτούν (επίσημα). Για τους υπόλοιπους προχωράμε, και αγνούμε το ότι ο όρος Ρεμπέτικο έχει επικρατήσει και διεθνώς (τη δουλειά μας θα κοιτάξουμε, οι ξένοι ας προσαρμοστούν αν, και όποτε, αλλάξουν τα πράγματα).
Έχουμε ως τώρα προτείνει δύο κατηγορίες (πάντα μέσα στον γενικό προσδιορισμό Αστικό Λαϊκό Τραγούδι), που χρονικά τρέχουν περίπου παράλληλα μέσα στον ύστερο 19ο και τον πρώιμο 20ό, στην αστική Ελλάδα η μία, στα μεγάλα αστικά κέντρα της τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας με μεγάλο ελληνικό πληθυσμό η άλλη:
1:«Πρώιμα ρεμπέτικα» (ή «προκλασικά;», δες υποσημείωση 1): μάγκικο, μόρτικο, κουτσαβάκικο, μουρμούρικο (για γιουρούτικο, δες υποσημείωση 2), διάφορα παραδοσιακά Μικρασίας 19ου – αρχών 20ού. Μία «ανώνυμη περίοδος», που στο τέλος της αρχίζει να δισκογραφείται. (δες υποσημείωση 3)
2: «Πρόδρομη Σμυρναίικη Σχολή» (;). Αστικά τραγούδια Πόλης, Σμύρνης (προ του 1922) αλλά και κάποια Γιαννιώτικα. Ανώνυμη αλλά και επώνυμη περίοδος.
Για το 1: νομίζω ότι τα πράγματα είναι αρκετά σαφή και ταιριάζουν και χρονικά περίπου. Μιλάμε για τραγούδια κυρίως Ελλαδίτικα, Αθηναϊκά πιο συγκεκριμένα, που δημιουργήθηκαν στον ύστερο 19ο και προγενέστερα, και συνέχισαν δημιουργούμενα μέχρι και τις αρχές του 20ού. Τμήμα τους είναι καταγεγραμμένο σε γραπτές πηγές, τμήμα τους πάλι καταγράφηκε στη δισκογραφία (τα τμήματα αυτά τέμνονται επάλληλα, αλλά βεβαίως δεν εξαντλούν το συνολικό corpus). Ένα πρόβλημα ίσως υπάρχει με τα κομμάτια που αποδίδονται στον Α.ή Κ. Κωστή, τον Κώστα Μπέζο δηλαδή, που εγώ τα βλέπω μάλλον για προσωπικές δημιουργίες και όχι για προγενέστερα λαϊκά συλλογικά δημιουργήματα, αλλά αυτό δεν αφορά τη συζήτηση περί όρων. Στα παραπάνω θα προσθέσουμε και κάποια μικρασιάτικα, μάλλον αστικά ή ημιαστικά, που ακούγονταν στους «μαχαλάδες τση Σμύρνης».
Για το 2: οι απαρχές τους πρέπει να αναζητηθούν αρκετά νωρίς, από τον 17ο αιώνα και μετά, στα πλαίσια της αστικής Οθωμανικής μουσικής της Πόλης. Τα Γιαννιώτικα δημιουργούνται αργότερα, επί Αλή Πασά. Από τα μέσα του 19ου προς το τέλος του, όπως και στην αρχή του 20ού, πρέπει πλέον να εστιάσουμε στην ακμάζουσα Σμύρνη κυρίως, όχι όμως ξεχνώντας την Πόλη με την οποία υπήρχε ανταλλαγή στοιχείων, καλλιτεχνών και επιδράσεων. Δεν πρέπει επίσης να αγνοήσουμε την ακτινοβολία Σμύρνης και Πόλης, αρχικά μεν σε ολόκληρο το Αιγαίο, αλλά ακόμα και στην Αθήνα μέσω των καφέ αμάν του τέλους του 19ου αιώνα.
Δεν νομίζω ότι πρέπει να μας απασχολήσει ιδιαίτερα το τι καταλαβαίνει ο (μέσος, φυσικά) σύγχρονος Έλληνας με τις λέξεις ρεμπέτης και ρεμπέτικο. Πρώτον, αν γινόταν μία δημοσκόπηση σε ευρύ δείγμα ανθρώπων, θα έβγαζε από αντιφατικά μέχρι τραγικά απογοητευτικά αποτελέσματα. Δεύτερον, οι λέξεις είναι ήδη περίεργα φορτισμένες με ποικιλότροπες ερμηνείες και εμείς πάμε να τις αποφορτίσουμε.
Υποσημειώσεις
1:τι είναι Σμυρναίικη Κομπανία του Πειραιά (περίοδος 1922 - …);
2: μετά από πρόσφατη (επαν-) ενασχόληση με το θέμα πείστηκα (εγώ, τουλάχιστον), ότι «γιουρούτικο τραγούδι» δεν υπάρχει.
3: επτανησιακή και αθηναϊκή καντάδα, νομίζω πως δεν είναι ανώνυμες δημιουργίες. Επιπλέον, η αθηναϊκή εκτείνεται και πέρα από το 1922 (νομίζω, θέλει όμως ψαξιματάκι).