(πρώτες λέξεις κειμένου προς παράθεση)
(τελευταίες λέξεις)
Πραγματικά, αυτός θα ήταν ο μόνος τρόπος για σωστή έρευνα. Φοβάμαι ότι δεν πρόκειται να γίνει ποτέ.
(αυτά τα ολίγα, εδώ στην εξοχή έχω μόνο ένα τάμπλετ και οι προϋποθέσεις για εκτενέστερα κείμενα δεν υπάρχουν)
Βρέθηκε και αυτή η ετικέτα.
Υπάρχει και ένας ακόμη Ματζόρε μανές, ο οποίος δεν έχει καταγραφεί στο μήνυμα 6 του pepe. Από τα 1919, και την Columbia Αμερικής, με την Μαρίκα Παπαγκίκα.
Η νύχτα με παρηγορεί, που πέφτω και κοιμούμαι, και λησμονώ τα βάσανα, και σένανε θυμούμαι
Κοίτα να δεις τι δώρο μου προσέφερε η αυτόματη ανάσυρση παλαιών θεμάτων:
Το Σμυρναίικο Μινόρε είναι, απ’ όλα τα κομμάτια με τα οποία έχω καταπιαστεί εδώ, αυτό με τη μικρότερη τεκμηρίωση εκ μέρους μου. Είχα μόλις ξεκινήσει να ψάχνω για τους τυποποιημένους μανέδες, και δεν είχα υποψιαστεί το εύρος του θέματος.
Προς το παρόν απλώς μεταφέρω το παράθεμα εδώ, χωρίς αντιπαραβολή με τα δικά μου ή με τις πηγές. Σίγουρα θα υπάρχουν και παραπάνω ηχογραφήσεις, σίγουρα κάποιες θα τις έχω ήδη βάλει, ενδεχομένως να υπάρχουν και τίποτε λάθη (έτσι κι αλλιώςόλα αυτά ελέγχονται πολύ πιο εύκολα σήμερα απ’ ό,τι το 2003), αλλά δεν παύει να είναι μια σημαντική βοήθεια…
Ευχαριστώ πολύ τον Σάκη Π[άπιστα;]. Κάνεις ένα καλό, και μπορεί να περάσουν 16 χρόνια αλλά κάποιος θα το βρει και θα το εκτιμήσει.
Χμ… Για τα όποια καλά τυχόν έχω κάνει εγώ, δεν θα ήθελα να περιμένω δεκάξι χρόνια πριν κάποιος αναγνωρίσει κάποιο…
Μη βλέπεις το ποτήρι μισοάδειο, Νίκο:
Κάνεις το καλό, δεν το παρατηρεί κανείς, το παίρνεις πια απόφαση να μην περιμένεις καμία αναγνώριση για το συγκεκριμένο, και όταν πια το 'χεις ξεχάσει από χρόνια, τσουπ! μια ευχάριστη έκπληξη! (Που πιθανότατα δεν τη μαθαίνεις κιόλας - άλλο αυτό…) 
Είναι κρίμα που έμεινε στη μέση αυτή η έρευνα. Ιδίως που για ένα σημαντικό μέρος όσων δεν έγραψα, η προεργασία είχε ήδη γίνει. Έχω αντικειμενκά προβλήματα χρόνου που πέρσι δεν τα είχα. Για να μην ψοφήσει τελείως το νήμα, θα ανεβάζω κάθε τόσο μερικά από τα ήδη προετοιμασμένα, και μετά βλέπουμε.
Είχαμε μείνει στο εξής σημείο:
Δεν τον έχω ακούσει. Δεν υπάρχει στο Σίλαμπς, ούτε στο ΥΤ. Ο τίτλος μού είναι γνωστός από τους Ρεμπέτικους Διαλόγους και από τον Μανιάτη. Και οι δύο παραδίδουν ότι τραγουδάει η Χρύσα Βαβδύλα, δίστιχο «Μη λησμονήσεις να ρωτάς καμιά φορά για μένα / αν βρίσκομαι εις την ζωή ή πέθανα για σένα», δίσκος Odeon GA-1478, και διαφωνούν μόνο ως προς τη χρονολογία, 1929 (Μαν.) ή 1930 (ΡΔ).
Η Χρύσα Βαβδύλα αναφέρεται αλλού και ως Αϊδινιά, ενώ πιθανόν να είναι το ίδιο πρόσωπο και με τη Χρύσα Θηβαίου (πηγή: http://rebetiko.sealabs.net/display.php?string=βαβδυλα).
Ο Παπασιδέρης έχει ηχογραφήσει δύο μανέδες, άσχετους τον ένα από τον άλλο, με αυτό τον τίτλο. Ο ένας φέρεται απλώς ως «Γκιουζέλ μανές» από τους Ρεμπ. Διαλόγους, τον Μανιάτη και το φυλλάδιο του Σίλαμπς, αλλά ως «Γκιουζέλ μανές (Πειραιώτικο)» από τη βάση του Σίλαμπς. Δεν ξέρω αν η λέξη Πειραιώτικο υπάρχει στην ετικέτα και την παρέλειψαν οι τρεις άλλες πηγές ή δεν υπάρχει και την προσέθεσαν στο ΣΛ, πάντως ο δρόμος είναι Πειραιώτικος. Δίστιχο «Να ήξευρα στη μαύρη γης θα βρώ τον ίδιο κόσμο, / θα βρώ τους φίλους που γλεντώ ή τα σκουλήκια μόνο;», δίσκος Odeon GA-1588 (αρ.μήτρας: GO-1730), 1931. Συνοδεύουν Σαλονικιός βιολί, Σιδέρης Α(ν)δριανός λαούτο (εντυπωσιακός όπως συνήθως), Μαν. Φυστιξής τσίμπαλο - για τον τελευταίο ο Μανιάτης σημειώνει σε παρένθεση «Χρυσαφάκης».
Δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι είναι τυποποιημένος, και δεν υπάρχει άλλη ηχογράφηση. Ίσως μια λεπτομερής αντιπαραβολή με τους 12 άλλους μανέδες σε Πειραιώτικο, που έχουν παρουσιαστεί πιο πάνω, να δείξει κάποια ταύτιση.
Ο δεύτερος μανές έχει πλήρη τίτλο «Γκιουζέλ Σαμπάχ μανές» και είναι, βέβαια, σαμπάχ. Δίστιχο «Πες μου βρε Χάρε να χαρείς το μαύρο σου σκοτάδι, / σαν αποθάνω ο πόνος μου θα γιατρευτεί στον Άδη;» (πιθανώς το πρωτότυπο εκείνου που βρίσκουμε σε παραλλαγή στην Κουβέντα με τον Χάρο: «…βρίσκουν χασίσι, έχουν λουλά οι βλάμηδες στον Άδη;»), δίσκος Parlophone B-21570 DE (αρ.μήτρας: 101072), 1929 - οι τέσσερις πηγές, Μανιάτης, Ρ. Διάλογοι, φυλλάδιο ΣΛ και βάση ΣΛ συμφωνούν σε όλα. Συνοδεύουν Σαλονικιός, βιολί, και Α(ν)δριανός, λαούτο.
Δεν ξέρω πόση βαρύτητα έχει η πληροφορία τωμ Ρ. Διαλόγων ότι το κομμάτι είναι του Τούντα. Τη βρίσκω να επαναλαμβάνεται και στο ΥΤ. Αν τεκμηριώνεται από κάπου (δηλαδή από την ετικέτα), θα σημαίνει ότι υπάρχει συνθέτης και συνεπώς υπάρχει και σύνθεση, άρα δεν είναι αυτοσχέδιος αλλά τυποποιημένος μανές. Μπορεί όμως να είναι και μια επιπόλαιη προσθήκη, απλώς λόγω του κοινού στίχου με την Κουβέντα με τον Χάρο, που είναι του Τούντα.
Προσωπικά δεν έχω στοιχεία για να υποστηρίξω αν είναι ή δεν είναι τυποποιημένος. Πάντως μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι ότι η δεύτερη μελωδική ενότητα (επανάληψη β’ ημιστιχίου), που κανονικά είτε λέγεται αυτόνομα είτε συγχωνεύεται με την τρίτη (δεύτερος στίχος), εδώ απουσιάζει εντελώς. Αυτό αποτελεί σπανιότατη εξαίρεση στο σύνολο των ηχογραφημένων μανέδων. Αλλά δε βλέπω γιατί ο Τούντας (ή οποιοσδήποτε) να συνθέσει ένα μανέ μ’ αυτή την ιδιορρυθμία - αντίθετα, αν ο μανές είναι αυτοσχέδιος, δε μου κάνει εντύπωση η παράλειψη ειδικά από τον Παπασιδέρη, που κι άλλες φορές τον είδαμε να αποκλίνει από τις συμβάσεις του είδους.
Το ίδιο δίστιχο σε ηχογράφηση του 1950 σύμφωνα με το sealabs, από την Αμερικάνικη δισκογραφική εταιρεία Parnassus.
Ο τίτλος είναι “Μινόρε” ¨Μανές Μινόρε, Σμυρναίϊκος¨.
http://rebetiko.sealabs.net/display.php?recid=17164 Μινόρε Μανές
Δεν έχει βρεθεί η ετικέτα με την Χρύσα Βαβδύλα.
Ευχαριστούμε Φώτη.
Άρα σιγουρευόμαστε:
α) Ότι, όντως, στον πρώτο από τους δύο Γκιουζέλ μανέδες του Παπασιδέρη, η λέξη Πειραιώτικο υπήρχε ως υπότιτλος / επεξήγηση ήδη στην ετικέτα. Αν οι διάφοροι συντάκτες καταλόγων (Μανιάτης, Σίλαμπς, Ρ. Διάλογοι) ήταν λίγο πιο τυπικοί στην πιστή αντιγραφή των στοιχείων, θα τον είχα εντοπίσει λίγο νωρίτερα, κατά την εξέταση των Πειραιώτικων μανέδων, όπου και είναι η θέση του, και θα ήταν σαφώς πιο εύκολο να διαπιστωθεί αν ταυτίζεται με κανέναν άλλο.
β) Ότι ο δεύτερος, ο Γκιουζέλ Σαμπάχ, όντως είναι καταχωρημένος στο όνομα του Τούντα. Αυτό μπορεί να σημαίνει δύο τινά: ή ότι στ’ αλήθεια τον συνέθεσε ο Τούντας, οπότε η βασική πληροφορία είναι ότι υπάρχει συνθέτης και άρα -όπως είπαμε- σύνθεση. Ότι δηλαδή δεν είναι αυτοσχεδιασμός του Παπασιδέρη αλλά τυποποιημένος μανές. Ή, δεύτερη περίπτωση, ότι ο Τούντας δεν είχε καμία ουσιαστική σχέση και απλώς για κάποιον άλλο λόγο συμφώνησαν να καταχωρηθεί ως εκείνος που θα εισπράττει τα συνθετικά δικαιώματα. Άρα, η πληροφορία δεν μπορεί να μας οδηγήσει (επί του παρόντος) πουθενά.
Από τις ετικέτες προκύπτει και μια τρίτη παρατήρηση: για τον Γκιουζέλ Σαμπάχ λέει «συνοδεία βιολίου - ούτι» αλλά, εκτός από το βιολί, το άλλο όργανο που ακούμε είναι ξεκάθαρα λαούτο. Δεν ξέρω από πού προκύπτει η πληροφορία ότι παίζει ο Α(ν)δριανός, αλλά την πιστεύω ανεπιφύλακτα, κρίνοντας από το παίξιμο που ακούω. Τώρα, γιατί το έγραψαν ούτι (και γιατί το άφησαν άκλιτο!), άγνωστο αλλά και αδιάφορο.
Ε , τί θα έγραφαν, βρε Περικλή; Ουτίου;
Ναι, γιατί; Στο «Γ. Παπασιδέρη ή Κουλουριώτου» δεν κόλωσαν!
Δεν εννοώ αυτό, ο τύπος – ου της γενικής ήταν παντελώς αποδεκτός αντί του – η, στα καταλήγοντα εις -ης. Θυμάμαι τη μάνα μου, δεκαετία ΄50, να διορθώνει: Πολίτη λέγομαι, όχι Πολίτου (η κόρη μου, ποτέ δεν το χρειάστηκε αυτό). Αυτό που ήταν κάπως δύσκολο ήταν, να γίνει αποδεκτή ως ελληνοποιημένη η λέξη ούτι για το (ανατολίτικο!) συγκεκριμένο μουσικό όργανο, οπότε και θα μπορούσε να γίνει και λόγος περί ουτίου, να κλίνεται δηλαδή η λέξη.
Λοιπόν, γιά να δούμε. Όλοι λένε ότι έχουμε χρόνο. Ας προσπαθήσουμε πράγματι να γίνουμε δημιουργικοί. Πάμε λοιπόν:
Μια μοναδική ηχογράφηση παραδίδεται με τον τίτλο «Κουβαϊώτικος μανές» από τους Ρεμπέτικους Διαλόγους (υπενθυμίζω και το λινκ) και από τον Μανιάτη, και «Κουβαϊώτικο μανέ» από το φυλλάδιο του Σίλαμπς, τη βάση του Σίλαμπς και το ΥΤ, ενώ επιπλέον ο Μανιάτης και το φυλλάδιο ΣΛ παραδίδουν και τον τίτλο «Κουμπαγιώτικος μανές». Τραγουδά ο Βασίλης Ψαμαθιανός και μάλλον, σύμφωνα με την προσφώνηση (Γεια σου Γιάννη Πολίτη), συνοδεύει στην αρμόνικα ο αδερφός του Γιάγκος (μέχρι τώρα είδαμε αρκετές φορές τον αντίστροφο συνδυασμό).
Δίσκος Parlophone Γερμανίας B-21503, (αρ.μήτρας: 18610), 1929, σύμφωνα με όλες τις πηγές. Στη βάση ΣΛ (και το ΥΤ) βλέπουμε και άλλη μία κυκλοφορία της ίδιας ηχογράφησης, Polydor Γερμανίας V-50144, ίδια χρονιά, την οποία ο Μανιάτης και το φυλλάδιο ΣΛ λημματογραφούν ξεχωριστά με τον δεύτερο τίτλο που προαναφέρθηκε, «Κουμπαγιώτικος μανές». Συμπεραίνω λοιπόν ότι η ίδια ηχογράφηση κυκλοφόρησε από την Πάρλοφον με τη μία ορθογραφία και από την Πόλιντορ με την άλλη. Παρόλο που η λέξη μού είναι άγνωστη, πιστεύω ότι το σωστό πρέπει να είναι Κουμπαγιώτικο, καθώς δύο φορές ακούγεται ευκρινώς η προσφώνηση «γεια σου Κουμπαγιώτισσα!», ενώ διαπίστωσα ότι υπάρχει και επώνυμο Κουμπαγιώτης, το οποίο θα δηλώνει προφανώς κάποια καταγωγή.
Το δίστιχο δεν είναι ευκρινές. Παραδίδεται απομαγνητοφωνημένο σε διάφορες μορφές:
Άλλονε τώρα με θωρείς τι θα γινώ με τούτο,
αδίκως βασανίζομαι του κάκου δια τούτο. (Μανιάτης)
Άλλονε τώρα με θωρείς, τι θα κάμω με τούτο,
αδίκως βασανίζομαι, του κάκου δι’ ετούτο. (Φυλλάδιο ΣΛ, με επιφύλαξη του καταγραφέα για το β’ ημιστίχιο του πρώτου στίχου).
Άλλονε τώρα με θωρείς τι θα γενώ με τούτο
αδίκως βασανίζομαι και κλαίω διά τούτο. (Βάση ΣΛ και Ρ.Διάλ.)
Άλλον με τώρα με θωρείς, τι τάχα ωφελούμαι,
αδίκως βασανίζομαι, του κάκου τυραγνιούμαι. (ΥΤ: Π. Κωνσταντόπουλος)
Προσωπικά ακούω το ίδιο με τον Π. Κωνσταντόπουλο, ο οποίος διαφοροποιείται ριζικά από τους υπόλοιπους. Ωστόσο κρατάω μια επιφύλαξη, γιατί …δε βγάζει νόημα! (Βέβαια ούτε τα άλλα βγάζουν, αλλά τουλάχιστον αυτό ταιριάζει με ό,τι ακούμε.) Κάτι πρέπει να έχει παραμείνει αναποκρυπτογράφητο στο α’ ημιστίχιο του πρώτου στίχου. Ενδεχομένως, αντί για το παράδοξο «Άλλον με τώρα με θωρείς», να ακούω «Άλλο 'ναι το να με θωρείς», αλλά ούτε αυτό με καλύπτει νοηματικά. Αλλιώς, η μόνη εναλλακτική ιδέα που μου 'ρχεται, χωρίς ποσώς να είναι πλήρης, είναι μήπως όλες οι πρώτες 8 συλλαβές λένε τελείως άλλες λέξεις και συγκεκριμένα η πρώτη να είναι «αν».
Χιτζαζκιάρ μανές, με πολλά από τα χαρακτηριστικά των τυποποιημένων μανέδων. Θυμίζω ότι, ανάμεσα στους πολλούς ηχογραφημένους μανέδες που εξακριβωμένα δεν είναι αυτοσχέδιοι αλλά συγκεκριμένες συνθέσεις, ξεχωρίζει μια ομάδα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, οι πιο έκδηλα τυποποιημένοι και συνάμα οι πιο δυτικότροποι: Σμυρναίικο Μινόρε, Ματζόρε μανές, Τζιβαέρι, Ταμπαχανιώτικος κλπ. - οι ίδιοι περίπου που ήταν ήδη πριν από την παρούσα έρευνα διαπιστωμένο ότι είναι τυποποιημένοι. Στο ίδιο λοιπόν πρότυπο μ’ εκείνους είναι κι ο Κουμπαγιώτικος. Δύο μόνο μουσικές ενότητες, με την επανάληψη του β’ ημιστιχίου ενσωματωμένη στη δεύτερη. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι οι δύο ενότητες είναι μελωδικά ταυτόσημες. Η έκταση είναι μικρή, ουσιαστικά ένα 5χ όλο κι όλο (το ότι η κλίμακα είναι Χιτζαζκιάρ προκύπτει από τα οργανικά μέρη), και η μελωδία θυμίζει αρκετά τον Ταμπαχανιώτικο Μανέ (βλ. μνμ. 18, 23, 24, 25, 26 εδώ), παρά τον διαφορετικό δρόμο. Η υπόκρουση είναι ρυθμική, θα μπορούσε ίσως να παρομοιαστεί με συρτό ή μπάλο, αν και είναι πολύ πιο αργή απ’ ό,τι συνηθίζεται σ’ αυτούς τους χορούς.
Τα οργανικά ενδιάμεσα θυμίζουν την εκτέλεση του Ταμπαχανιώτικου από τους αδελφούς Ψαμαθιανούς σε αντίστροφους ρόλους, Γιάγκος τραγούδι με (?μάλλον) Βασίλη αρμόνικα. Τη σχολιάσαμε παλιότερα στο #24 (θυμίζω ότι υπάρχουν δύο Ταμπαχανιώτικοι με Ψαμαθιανό, εδώ αναφέρομαι στον δεύτερο). Εν μέρει απλά παιχνίδια με το ανεβοκατέβασμα της κλίμακας, δηλαδή ανεπτυγμένες υπογραμμίσεις των μελωδικών στάσεων, εν μέρει πιο συγκεκριμένες μουσικές στροφές που όμως δείχνουν αυτοσχέδιας σύλληψης ή πάντως με πολλή αυτοσχεδιαστική ελευθερία στην εκτέλεση. Τόσο τα παιχνίδια με την κλίμακα όσο και η παρατακτική δομή των πιο ολοκληρωμένων φράσεων (το ότι δηλαδή δεν κάνουν κύκλους τύπου ΑΒΑΒ αλλά αραδιάζονται γραμμικά η μία πίσω από την άλλη) παραπέμπουν άμεσα στην τεχνική του μπάλου. Παρόλο που η χρονική αγωγή του κομματιού δύσκολα θα επέτρεπε να φανταστούμε ότι χορευόταν μπάλος, η σύνθεση/εκτέλεσή του είναι σαφώς σύμφωνη με τα πρότυπα του μπάλου.
Συμφωνώ κι εγώ με τον Κωνσταντόπουλο, αλλά και με τη διαπίστωση του Περικλή ότι το πρώτο ημιστίχιο μάλλον παραμένει αναποκρυπτογράφητο. Νόημα πάντως (χοντρικά!!) βγαίνει: Δεν με θέλεις πιά, του κάκου βασανίζομαι και τυραγνιούμαι.
μεγάλος γρίφος… κάτι σαν “άλλοτε” μήπως; ακόμα και το με “θωρείς” αμφιβάλλω.
Μία μοναδική ηχογράφηση με τον Νταλγκά. Τίτλος «Λεϊλά Χανούμ» σκέτο στη βάση ΣΛ, «Λεϊλά Χανούμ μανές» στους Ρ.Διαλόγους, τον Μανιάτη και το φυλλάδιο ΣΛ. Δίσκος Odeon Ελ GA-1527 (αρ. μήτρας GO-1446), 1929.
Δίστιχο: Πώς να γελάσω ο άμοιρος, πώς να διασκεδάσω; / μ’ αφήνει αυτή μου η πληγή ώρα για να μην κλάψω;
Ραστ μανές του κλασικού μακαμίστικου τύπου, χωρίς -εκ πρώτης όψεως- κάποια σαφή ένδειξη ότι πρόκειται για τυποποιημένο. Εν πάση περιπτώσει δεν ταυτίζεται με κανέναν ραστ μανέ απ’ όσους είδαμε μέχρι τώρα, καθώς ξεχωρίζει από το πολύ ψηλό ξεκίνημα της δεύτερης ενότητας, όχι από την οκτάβα όπως είναι το πιο στάνταρ αλλά από την τρίτη της δεύτερης οκτάβας (και με ένα σύντομο πέρασμα από ακόμη πιο ψηλά), που δεν το έχουμε ξανασυναντήσει.
Τι δηλώνει όμως ο τίτλος; Λεϊλά Χανούμ Εφέντη ήταν το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο της Λεϊλά Σαζ (1850–1936), ενός σημαντικού -καταπώς φαίνεται- πνευματικού ανθρώπου της Πόλης την εποχή εκείνη, ποιήτριας, συγγραφέως και συνθέτριας, που προερχόταν από αριστοκρατική και καλλιεργημένη τουρκική οικογένεια της Κρήτης. Ως μουσικός είχε και δυτική και οθωμανική παιδεία, ως συνθέτρια έγραψε κυρίως σε οθωμανικό στιλ. Δεν μπόρεσα να καταλάβω αν υπάρχουν ηχογραφημένα μουσικά έργα της, ώστε να δούμε κατά πόσον είναι πιθανό να είχε συνθέσει ελληνικούς μανέδες, ή κάτι που να προσαρμόστηκε / διασκευάστηκε σε ελληνικό μανέ. Νομίζω πάντως ότι μάλλον ο τίτλος είναι φόρος τιμής (το '29 που έβγαλε ο Νταλγκάς το κομμάτι η Λεϊλά Χανούμ ήταν 79 ετών, εν ζωή ακόμη). Με βάση αυτό το σκεπτικό θεωρώ πιθανό να είναι ο μανές συγκεκριμένη σύνθεση, πιθανόν του ίδιου του Νταλγκά, αφιερωμένη στη Λεϊλά Χανούμ και ίσως (υπόθεση βέβαια) σύμφωνη και με κάποια χαρακτηριστικά του ύφους της.
Αν κανείς γνωρίζει για τη Λεϊλά Χανούμ και το έργο της περισσότερα (εγώ απλώς συμβουλεύτηκα τη Βικιπαίδεια), ίσως μας βοηθήσει να το ξεκαθαρίσουμε περισσότερο.
Εδώ φαίνεται να υπάρχει κάποια παραπληροφόρηση. Δεν υπάρχει ούτε κομμάτι «Μανές της ξενιτιάς» ούτε κομμάτι που να είναι μανές με τίτλο «Της ξενιτιάς». Οι Ρεμπ. Διάλογοι έχουν όμως την εξής καταχώριση (τη μεταφέρω αυτούσια):
ΓΙΑ ΣΕΝΑ ΚΛΑΙΓΩ ΜΑΝΑ ΜΟΥ ΓΛΥΚΙΑ
ΚΑΙ ΥΠΟΦΕΡΩ ΜΕΣ ΤΗΝ ΞΕΝΙΤΙΑ
ΝΙΧΑΒΕΝΤ MANES Νούρος Κώσ. Odeon GA-1508 78rpm 1930!!!
ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ MANES Καραγιάννη Αγγελική Liberty Lib-029 US 78rpm 1952!!!
ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ MANES Νταλγκάς Αντών. HMV AO-0257 78rpm 1928 (αρ.μήτρας: BF-1711)
(Σημειώνω ότι τα τρία θαυμαστικά είναι συντομογραφία για τον άγνωστο αριθμό μήτρας.)
Δηλαδή δύο μανέδες με τίτλο «Της ξενιτιάς» ή «Της ξενιτιάς μανές», έναν με την Αγγ. Καραγιάννη και έναν με τον Νταλγκά, με τους ίδιους στίχους, και έναν ακόμη μανέ, Νιχαβέντ, με τον Νούρο και με τους ίδιους στίχους αλλά όχι ίδιο τίτλο. Θα τα πιάσουμε από το τέλος προς την αρχή:
Ο Νταλγκάς πράγματι έχει μια ηχογράφηση με αυτά τα στοιχεία και αυτούς τους στίχους. Ο τίτλος όμως είναι «Ο πόνος της ξενητειάς» (ή «ξενιτιάς»; τρέχα γύρευε πώς το ‘χουν στην ετικέτα και πώς να το αναζητήσεις…). Όμως, και μόνο να διαβάσει κανείς τους στίχους, χωρίς ν’ ακούσει πενιά, καταλαβαίνει ότι δεν μπορεί να είναι μανές, αφού δεν είναι σε ιαμβικό 15σύλλαβο. Πράγματι, πρόκειται για άλλη μια ελληνόφωνη εκδοχή του τούρκικου τραγουδιού «Her yer karanlιk» ή αλλιώς «Makber». Στην ίδια μελωδία είναι και «Ο φθισικός» της Ρόζας, που κι αυτός έχει εσφαλμένα παρεισφρήσει στις λίστες με μανέδες, και μ’ αυτή την ευκαιρία ο σκοπός εξετάστηκε στο #29, qv.
Την ηχογράφηση αυτή (Της ξενιτιάς ο πόνος, του Νταλγκά) την έχουν σωστά στις λίστες τους ο Μανιάτης (με μόνο λάθος ότι την αναφέρει ως μανέ) και η βάση ΣΛ, με λάθος τίτλο (όπως είπαμε) οι Ρ. Διάλογοι, και δεν υπάρχει στο φυλλάδιο ΣΛ.
Επιπλέον υπάρχει και δεύτερη ηχογράφηση του ίδιου κομματιού από τον Νταλγκά: δίσκος HMV AO-2016, αρ. μήτρας άγνωστος, 1931. Την έχουν ο Μανιάτης και η βάση ΣΛ. Η βάση ΣΛ όμως, στα στοιχεία του δίσκου, σημειώνει «κατά Μανιάτη». Δεν μπορώ να καταλάβω τι σημαίνει αυτή η επιφύλαξη, από τη στιγμή που υπάρχει ανεβασμένη η ίδια η ηχογράφηση και είναι όντως διαφορετική από την άλλη: η ηχογράφηση προέρχεται προφανώς από κάποιον δίσκο, που θα είχε ετικέτα. Γιατί παραπέμπουν σε δευτερογενή πηγή για τον αριθμό που γράφει η ετικέτα του δίσκου που ψηφιοποίησαν; Αν το ανέβασε κάποιος που διέθετε μόνο την ψηφιοποιημένη ηχογράφηση και όχι τον ίδιο τον δίσκο, πώς έκανε την ταύτιση, ότι αυτό -και όχι άλλο- εννοεί ο Μανιάτης (και εν πάση περιπτώσει πού τη βρήκε την ψηφιοποίηση, πεσμένη στον δρόμο ήταν και δεν είχε στοιχεία);
Τέλος πάντων. Περνάμε τώρα στην Αγγελική Καραγιάννη. Τα στοιχεία των Ρ. Διαλόγων μάλλον προέρχονται από τον Μανιάτη, μέσω σπασμένου τηλεφώνου όμως. Ο Μανιάτης δίνει και πάλι τίτλο «Της ξενιτιάς ο πόνος», μάλλον σωστό (λάθος μεταφερμένο στους ΡΔ ως «Της ξενιτιάς manes»), και πάλι με τον λάθος προσδιορισμό «μανές», και το κομμάτι είναι άγνωστο στις υπόλοιπες πηγές, καθώς και στο ΥΤ. Κατά συνέπειαν δεν μπορούμε να το ακούσουμε, δεν ξέρουμε αν και πάλι πρόκειται για τη μελωδία του Χερ γερ καράνλικ, αλλά λογικά με τέτοιο ποιητικό μέτρο, άγνωστο στους μανέδες και γενικά σε κάθε μορφή ελληνικού παραδοσιακού τραγουδιού, πάλι αυτό θα είναι.
Τέλος, του Νούρου: Κανονικά δε θα ‘πρεπε να ασχοληθούμε μ’ αυτή την καταχώριση, που την έχουν μόνο οι ΡΔ και ο Μανιάτης (από τον οποίο προφανώς την αντέγραψαν), αφού έχει άλλο τίτλο (Νιχαβέντ μανές) και είναι εμφανέστατα άλλο κομμάτι (το Χερ γερ καράνλικ είναι Ραστ), απλώς με τους ίδιους στίχους, οπότε δεν εμπίπτει στο θέμα μας. Ωστόσο κι εδώ έχει παίξει παραπληροφόρηση, και δε θα ‘ταν άσκοπο να διορθωθεί. Συγκεκριμένα:
α) Είναι αδύνατον να υπάρχει Νιχαβέντ μανές, ή οποιοσδήποτε άλλος μανές, με τέτοιο στίχο. Δεν είναι 15σύλλαβο ιαμβικό, άρα πάει και τελείωσε, δεν είναι μανές. Εξίσου αδύνατο είναι να υπάρχει κομμάτι που, χωρίς να είναι μανές, τιτλοφορείται «Νιχαβέντ μανές» έστω και εσφαλμένα. Λάθη στις αυθεντικές ετικέτες έχουμε δει καν και καν, αλλά τέτοιο λάθος -να το λένε μανέ χωρίς να είναι- ποτέ. Ούτε καν σκέτος τίτλος «Νιχαβέντ» (αν υποθέσουμε ότι το «μανές» το πρόσθεσε ο Μανιάτης, όπως όντως το συνηθίζει) θα ήταν πιθανός, γιατί τέτοιοι τίτλοι, μια σκέτη ονομασία δρόμου ή μακαμιού, απαντούν μόνο σε μανέδες (όπερ άτοπον) ή ταξίμια (όπερ ακόμη ατοπώτερον).
β) Πράγματι, αυτό που ήταν αδύνατο να συμβεί δε διασταυρώνεται από καμία άλλη πηγή: ούτε στο ΣΛ (βάση και φυλλάδιο) υπάρχει τέτοιο κομμάτι, ούτε στο ΥΤ.
γ) Αν υποθέσουμε ότι ο τίτλος «Νιχαβέντ μανές» οφείλεται σε κάποια παραδρομή αλλά ότι παρά ταύτα ο Νούρος όντως ηχογράφησε κομμάτι μ’ αυτούς τους στίχους, και πάλι δε βρίσκω καμία τέτοια ηχογράφηση ούτε στη βάση ΣΛ, που έχει 79 κομμάτια με τον Νούρο, ούτε στο φυλλάδιο, ούτε στο ΥΤ. Άρα μάλλον ο Νούρος δεν είπε ποτέ το κομμάτι - αν και, πού ξέρεις; Ο Μανιάτης μπορεί να έχει πάρα πολλά λάθη στις λίστες του, αλλά αυτό δεν αποκλείει να είχε ακούσει κάποιον δίσκο που δεν έχει δημοσιευτεί αλλού.
δ) Τέλος, δε βρήκα πουθενά να έχει καταχωρηθεί κανένας δίσκος (του Νούρου ή οποιουδήποτε άλλου) με αυτό τον αριθμό.
Συμπερασματικά: το λάθος υπάρχει, αλλά δεν έχουμε κανένα στοιχείο για να το διορθώσουμε.
Για λόγους πληρότητας ας αναφέρουμε εδώ και τον περίφημο μανέ του Στράτου «Ουσάκ μανές - Το τραγούδι της ξενιτιάς». Αυτόν βέβαια κανείς δεν τον έχει γράψει με λάθος τίτλο, έχει δικόν του και είναι σαφής σε όλους. Δίσκος DG-6282, αρ.μ. CG-1546, 1937. Μυστήρια για την ταυτότητα του δίσκου δε νομίζω να υπάρχουν, αν και υπάρχει κάμποση παραφιλολογία για το αν είναι έργο του Στράτου ή του Δελιά, ποιος παίζει ούτι (κάποιοι λένε ο Δελιάς αφήνοντας κάτω το μπουζούκι που έπαιζε πιο πριν στο ίδιο κομμάτι…) κλπ. Κυρίως όμως είναι γεμάτος ο τόπος από εκφράσεις θαυμασμού και ενθουσιασμού για τις επιδόσεις του Στράτου και όλης της ομάδας («ίσως ο καλύτερος αμανές της δισκογραφίας» κλπ.).
Λυπάμαι που σας το λέω: μπορεί να είναι εντυπωσιακός, αλλά είναι απλά ένας λάθος μανές. Άλλη μία φιλότιμη αλλά ατυχής προσπάθεια των μουσικών του πειραιώτικου ρεμπέτικου να προσεγγίσουν αυτό το καθαρά ανατολίτικο είδος, μετά από τον Πειραιώτικο μανέ του Μάρκου (ντάξει, σίγουρα του Στράτου είναι πολύ καλύτερος, απλά δεν είναι σωστός).
Θεωρώ περιττό να αναζητηθεί αν είναι αυτοσχέδιος ή συντεθειμένος, πόσο μάλλον αν είναι σύνθεση του Στράτου ή του Δελιά.
Παπασιδέρης 1933. Δίσκος Δίσκος Columbia Ελλάδος DG 0338, αρ. μήτρας WG- 547 (συμφωνούν και οι τέσσερις πηγές, εκτός από την ημερομηνία που ο Μανιάτης τη δίνει 1934). Ακούμε στη βάση ΣΛ ή στο ΥΤ. Δίστιχο: Τον άνθρωπο στη φυλακή όλοι τον λησμονούνε / σαν εκκλησιά στην έρημο που δεν τη λειτουργούνε.
Σαμπάχ μανές του κλασικού ανατολίτικου τύπου. Στη βασική του μελωδική γραμμή συμπίπτει μ’ έναν άλλο μανέ του Παπασιδέρη: Τίτλος «Σαμπάχ μανές», δίσκος Columbia Αγγλίας 18051, αρ.μήτρας 20657, 1929. Τον παραδίδουν ο Μανιάτης, η βάση ΣΛ και οι Ρ. Διάλογοι (τον αρ. μήτρας μόνο η τελευταία πηγή). Μάλιστα στη βάση ΣΛ διαβάζουμε: Πιθανότατα, η πρώτη εμφάνιση του τραγουδιστή στη δισκογραφία. Δίστιχο: Έχω πολλά παράπονα στο στήθος μου γραμμένα, / πότε θε να’ ρθει η στιγμή να σ’ τα ειπώ ένα ένα.
Πρόκειται λοιπόν για τυποποιημένο μανέ, σε δύο (μέχρι στιγμής) εκτελέσεις από τον ίδιο τραγουδιστή.
Ως «Μανές της φυλακής» φέρεται (από τη βάση ΣΛ) να έχει συνθέτη και στιχουργό τον Παπασιδέρη. Γενικά παρατηρώ ότι αρκετοί μανέδες του Παπασιδέρη φέρονται να έχουν συγκεκριμένο συνθέτη, άλλοτε τον ίδιο τον Ππσ. και άλλοτε άλλους. Δεν ξέρω πώς πρέπει να ερμηνεύσουμε αυτό το στοιχείο, αλλά το κρατάω μήπως και φωτιστεί αργότερα.
Με τον Γκιουζέλ Σαμπάχ μανέ του ίδιου δεν έχει σχέση.
Με τον τίτλο «Της φυλακής manes» οι ΡΔ παραδίδουν κι άλλο ένα κομμάτι. Είναι με τη Ρόζα, αλλά ούτε μανές είναι ούτε ο τίτλος είναι σωστός. Τα ακριβή στοιχεία είνα: τίτλος «Στη φυλακή», δίσκος Odeon GA 1453 Γερμανίας, αρ.μήτρας GO-1636, 1929 ή 1930. Το παραδίδουν, εκτός από τους ΡΔ (που, και πάλι, είναι οι μόνοι που έχουν αρ. μήτρας - και που δίνουν χρονολογία 1930), η βάση ΣΛ (1930) και ο Μανιάτης (1929) - όχι το φυλλάδιο ΣΛ.
Στίχοι:
Άνοιξε μου φύλακα τη φυλακή για να βγω,
αφήστε με για να τρέξω, την αγάπη μου να βρω.
Γι’ αυτό δω μέσα μπήκα, πω, πω, η δόλια θα τρελαθώ
κι αν το χασίσι παίρνω, το κάνω για να χαθώ.
Δε χρειάζεται ακρόαση για να καταλάβει κανείς ότι δεν είναι μανές, αρκεί το μέτρο: ασυνήθιστο, άρα άλλο μουσικό είδος, και ακανόνιστο (κοινώς με λάθη), άρα πιθανότατα προσαρμογή ξενόγλωσσης μελωδίας. Και πράγματι, η βάση ΣΛ λέει:
Πρόκειται για παραδοσιακή μελωδία, εβραϊκής μάλλον προελεύσεως. Υπάρχουν ηχογραφήσεις στην Κων/πολη με Χαϊμ Εφέντι το 1907 (Odeon 83048) και Τσακούμ Εφέντι το 1911 (Polyphon 13684) και με τον τίτλο “Karselero ai piadoso”.
(Παρατήρηση: στον ισπανοεβραίικο τίτλο, στη λέξη Karselero αναγνωρίζεται το ισπανικό carcel «φυλακή».)
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίπτωση. Πρόκειται για τραγούδι του Γρηγόρη Ασίκη, έρρυθμο με πλήρη δομή -ταξιμάκι στην αρχή, κουπλέ, ρεφρέν, όλα τα κομφόρ- που περιλαμβάνει ενσωματωμένο έναν συντομευμένο αλλά ολόκληρο μανέ. Δεν έχω ξανασυναντήσει τέτοια περίπτωση, δεν αποκλείεται να είναι μοναδική στη δισκογραφία, αλλά είμαι βέβαιος ότι θα ήταν συνηθισμένη στη ζωντανή μουσική πράξη. Το γιατί δεν απαντά άλλες φορές γίνεται απόλυτα σαφές από αυτήν εδώ την περίπτωση όπου, για να χωρέσουν όλα αυτά μέσα σε τρία λεπτά, το μεν τραγούδι περιορίζεται σε ένα μόνο κουπλέ (ακολουθεί κάτι σαν προ-ρεφρέν και μετά ρεφρέν, και τα δύο αυτά επαναλαμβάνονται αργότερα μετά τον μανέ), ο δε μανές είναι σε μορφή υπερσυμπυκνωμένη.
Δίσκος Columbia Αγγλίας 18053, αρ.μ. 20584, 1929. Παραδίδεται και από τις τέσσερις πηγές, με διαφωνίες ως προς τον τίτλο (Μανιάτης: «Ο βασανισμένος, μανές» / βάση και φυλλάδιο ΣΛ: «Ο βασανισμένος μανές» / ΡΔ: «Του βασανισμένου manes» - υποψιάζομαι ότι ο πραγματικός τίτλος πρέπει να είναι σκέτο «Ο βασανισμένος», με πιθανό υπότιτλο «μανές» που από λάθος συγχωνεύθηκε).
Παίζουν λύρα ο Λάμπρος και ούτι κάποιος που πιστεύω ότι δεν πρέπει να 'ναι ο ίδιος ο Ασίκης - θα το θεωρούσα υπεράνθρωπο να τραγουδάει μανέ και να συνοδεύει με ριφάκι τσιφτετελιού ταυτόχρονα ο ίδιος άνθρωπος. Δημιουργός, περιέργως, φαίνεται πως δεν αναφέρεται.
Οι στίχοι:
Αφότου εγεννήθηκα ο καημένος,
πάντοτε βασανισμένος
και αυτή η ατυχία
μ’ έφερε σ’ απελπισία.
Ρεφρ. α’:
Ααααχ, ααχ δεν το βαστώ,
Aαααχ, ααχ θα τρελλαθώ.
Ρεφρ. β’:
Ούτε τύχη, ούτε μοίρα
στον αιώνα μου δεν είδα.
Μανές:
Αυτό το αχ όταν το πω, ανάβω και δε σβήνω.
Τύχη γιατί με δίκασες πίκρες να καταπίνω;
(ρεφρ. α’ + β’ ξανά)
Συμφωνώ με όλα, εκτός από το ποιος παίζει ούτι, όπου έχω τις αμφιβολίες μου: Ήταν πραγματικά μεγαθήρια αυτοί οι άνθρωποι. Δεν θα με εξέπλησσε το να παίζει ο ίδιος ούτι, ακόμα και στο σημείο όπου πιάνει τον αμανέ.
