Στις 20 Αυγούστου του '19 έγραψα το μήνυμα #72. Εκεί εμφανίζεται η λίστα των προς εξέταση μανέδων, η ίδια που προσέθεσα (τότε ή αργότερα) και στο «Ευρετήριο», αρχή αρχή του μηνύματος #1. Στο Ευρετήριο, τη λίστα την αναθεωρώ με κάθε καινούργιο μανέ που ανεβαίνει, ενώ το #72 έχει μείνει σαν χρονοκάψουλα να μας δείχνει τι είχε γίνει μέχρι εκείνη τη στιγμή.
Κι έτσι βλέπω ότι στον καιρό του #72, κι ενώ ήδη είχε αρχίσει να συζητείται το ότι «τι θα γίνει, θα καταλήξουμε ποτέ κάπου ή θα αναλύουμε μανέδες επί μανέδων στο διηνεκές;», η λίστα είχε 30 μανέδες και από αυτούς ήταν έτοιμοι οι 9. Σήμερα στο Ευρετήριο έχει 31 μανέδες και έχουν ολοκληρωθεί οι 27! Βέβαια και μετά τους 30 ή 31 αριθμημένους περιμένουν μερικοί ακόμη, ο Φα Ματζόρε, ο Σούστα μανές κλπ., αλλά το αναντίρρητο γεγονός είναι ότι όσο αργή κι αν είναι η πρόοδος, ωστόσο προχωράμε.
Είμαι λοιπόν ικανοποιημένος και αισιόδοξος. Μέσα σε κάποιο χρονικό διάστημα, του οποίου το τέρμα έχει αρχίσει να φέγγει αρκετά έντονα πλέον στο βάθος του τούνελ, θα είμαστε έτοιμοι για την εξαγωγή συμπερασμάτων.
Λίγο εκτός θέματος, βέβαια, αλλά υπάρχει μία υπέροχη ιστοσελίδα για τους Λεβαντίνους, όπου μπορεί κανείς να βρει πληροφορίες για όλες τις εθνότητες αυτής της ομάδας.
Όπως γράφει και ο Κοσμάς Πολίτης οι περισσότεροι από αυτούς (τουλάχιστο στη Σμύρνη) μιλούσαν ελληνικά μεταξύ τους, τα λεγόμενα Smyrneika. Υπάρχει ακόμα ένα λεξικό, που δίνει πολύτιμες πληρφορίες για σπάνιες λέξεις, που απαντούνται και σε σμυρνέικα τραγούδια. Το έχω και είναι όντως ένας θησαυρός για όσους ενδιαφέρονται για την γλώσσα και την καθημερινή ζωή/συνήθειες των Σμυρναίων:
Όσο για την γαλλική γλώσσα, η Σμύρνη είχε 2.500 Γαλλούς το 1910, και έχω την εντύπωση ότι τα γαλλικά ήταν επίσης μια σημαντική δεύτερη γλώσσα και για τους Έλληνες και για τους Εβραίους (μέσα στα σχολεία του Alliance Francaise). Δεν το λέω για να υποστηρίζω τη μία ή την άλλη άποψη. Και όπως σημαίνουν και άλλοι στο νήμα, γαλλικά/δυτικότροπα τραγούδια ακούγονταν σίγουρα στα περίφημα “café chantant” της Σμύρνης.
Δεν ξέρω αν έχει καθόλου σημασία για την έρευνά σου, αλλά βρήκα ένα άλλο τραγούδι, του Σοφρωνίου, με πανομοιότυπους στίχους. Μια που είναι μεταγενέστερο, μήπως υπάρχει περίπτωση να τους “δάνεισε” από το τραγούδι του Τσανάκα;
Όσο για την κάπως “τυποποιημένη” μορφή των στίχων, έχεις υπόψη σου τις έρευνες που έχουν δημοσιευτεί για την στιχουργία των δημοτικών τραγουδιών, νωρίτερα από το Roderick Beaton και λίγο μεταγενέστερα από το Σιφάκη; (είμαι αρκετά σίγουρη ότι τις έχεις υπόψη σου!):
Διαβάζοντας τους στίχους των αμανέδων έχω την εντύπωση ότι οι στιχουργοί/τραγουδιστές πατάνε πάνω σε κάποιους “φόρμουλες” ή “κοινούς τύπους”, που όμως τους χειρίζονται με τη δική τους τέχνη και ευαισθησία. Δηλαδή, π.χ. τα θέματα της νύχτας ή του άτυχου έρωτα απαιτούν έναν συγκεκριμένο τρόπο λεξικής περιγραφής, που τον έχουν αφομοιώσει οι στιχουργοί και οι τραγουδιστές. Για να γίνω πιο κατανοητή, σκεφτείτε το “I woke up this morning” εισαγωγή σε πολλά blues τραγούδια:
Σε πάρα πολούς μανέδες σ’ αυτή την έρευνα (και ακόμη περισσότερους εκτός της έρευνας!) έχουμε συναντήσει δύο ή περισσότερους να έχουν τα ίδια λόγια. Εδώ όμως κοιτάω τη μουσική. Διαπιστώνοντας ότι όλο και περισσότεροι από τους ηχογραφημένους μανέδες δεν είναι, όπως γενικά πιστεύαμε, αυτοσχέδιοι (ως προς τη μουσκή πάντα), το βασικό ερώτημα που διαμόρφωσα στην πορεία είναι σε τι βαθμό συμβαίνει αυτό; Μήπως 100%;
Μεγάλη σημασία, αλλά για άλλον λόγο:
Αυτός ο μανές (αυτός ο σκοπός) είναι το Σμυρναίικο Μινόρε. Ήταν ο πρώτος μανές που καταπιάστηκα (#1 κ.εξ.), και, όπως σημείωσα και άλλη φορά,
…αλλά ούτε και την ύπαρξη ορισμένων πηγών όπου μπορώ να τους βρω συγκεντρωμένους αντί να ψάχνω κουτουρού στο ΥΤ. Έτσι, τη συγκεκριμένη ηχογράφηση δεν την είχα εντοπίσει, και ευχαριστώ.
Αλλά η ιδιαίτερη σημασία της δεν είναι ότι υπάρχει κι αυτή, ανάμεσα σε δεκάδες άλλες ηχογραφήσεις του Σμυρναίικου Μινόρε. Είναι ότι πρόκειται για μπάλο, δηλωμένα μάλιστα και στον τίτλο. Διότι, μπορεί μεν να είπα αμέσως παραπάνω ότι το βασικό ερώτημα που προέκυψε στην πορεία είναι αν υπάρχουν ολωσδιόλου αυτοσχέδιοι μανέδες, όμως ένα από τα αρχικά ερωτήματα, πριν προχωρήσω και δω καλύτερα το όλο θέμα, ήταν η ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στον μανέ και τον μπάλο, και κάθε τόσο υπενθυμίζω ότι δεν το έχω εγκαταλείψει, ίσα ίσα που φυλάω για το τέλος εκείνους τους μανέδες που παρουσιάζουν πιο ανάγλυφα αυτή τη σχέση:
Στους «ίσως μερικούς ακόμη σχετικούς» δεν είχα αρχικά στον νου μου το Σμυρναίικο Μινόρε. Βρήκα βέβαια αργότερα κάποια στοιχεία που το εντάσσουν κι αυτό (το Σμ. Μινόρε) σ’ αυτή την ομάδα, όμως κανένα δεν ήταν τόσο παλιό.
Ταγκό από το 1911; Το ταγκό ήταν στα μπουρδέλα του Μπουένος Άιρες τότε σύμφωνα με τον Πιατσόλα (Histoire du Tango). Μην είναι η στάνταρ κανταδόρικη εκδοχή του συρτού με συνοδεία ρυθμού χαμπανέρας;
Όσο δεν είναι ταγκό, άλλο τόσο δεν είναι και χαμπανέρα. Ο ανεβάστορας του Σίλαμπς προσπαθεί να περιγράψει τον μουσικό ρυθμό (όχι τον χορό) αλλά, όπως έχουμε χιλιοξανασχολιάσει, αυτός ο χώρος, οι μουσικοί ρυθμοί, έχει πρόβλημα με το λεξιλόγιο. Αρκεί να σκεφτούμε λίγο την όχι σπάνια σημείωση «συρτός σε ρυθμό μπάλου» για να μην έχουμε καμία αυταπάτη για την ακρίβεια αυτής της ονοματολογίας.
Η ακρίβεια, στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι μία και μοναδική: το κομμάτι είναι τεσσάρι. Τίποτα λιγότερο, τίποτα παραπάνω, απλό τεσσάρι. Ούτε φυσικά ως ταγκό είναι τονισμένο, ούτε ως χαμπανέρα, μπαγιό ή οτιδήποτε. Ο οργανοπαίκτης ακολουθεί πιστότατα το τεσσάρι και ο Γιαγκούλης προσπαθεί να ακολουθήσει, σωστά σε ό,τι αφορά τον ρυθμό. Στο τέμπο τα χαλάει λιγάκι κάποιες φορές, οπότε η φύσα αναγκάζεται να αλλάξει κι αυτή λίγο το τέμπο, να προσαρμοστεί στο τραγούδισμα.
Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα. Ο τίτλος απαντά 8 φορές στη λίστα μανέδων των Ρεμπέτικων Διαλόγων. Και οι 8 αντιστοιχούν σε ηχογραφήσεις του σκοπού που είναι γνωστός ως Τσακπίν ή (για αδιευκρίνιστους λόγους) ως Κατιφές. Οι πραγματικοί τίτλοι των δίσκων είναι άλλοι, συνήθως «Κατιφέ» ή «Κατηφές», ενίοτε ο πρώτος στίχος (οι στίχοι ποικίλλουν πολύ ανά ηχογράφηση), πάντως το πλήρες αυτούσιο «Τσακπίν Κατηφές μανές» δε νομίζω να υπάρχει πουθενά, και οπωσδήποτε όχι και τις 8 φορές.
Δεν είναι μανές, είναι κανονικό τραγούδι ή μάλλον σκοπός (με μεγάλο μουσικολογικό ενδιαφέρον, αλλά εκτός της παρούσας θεματολογίας μας).
Από τις οχτώ ηχογραφήσεις:
μία (Ατραΐδης 1929) περιλαμβάνει έναν σύντομο φωνητικό αυτοσχεδιασμό, εξαιρετικό πρέπει να πούμε, πάνω στις λέξεις «αμάν» και «ωχ», που πολύ διασταλτικά μπορεί κανείς να τον πει και μανέ, τεχνικά όμως όχι βέβαια, αφού δεν έχει στίχους
μία (Σωφρονίου 1929) έχει ένα παρόμοιο αλλά ακόμη πιο σύντομο, υποτυπώδες, ουσιαστικά απλώς ένα μακρύ αμάν σε 2-3 νότες χωρίς καν μελωδική ανάπτυξη
μία (Γιώργος Παπαδόπουλος 1967) δεν την εντοπίζω πουθενά -λογικό, με τόσο κοινό όνομα και χωρίς να ξέρουμε τον πραγματικό τίτλο της ηχογράφησης- και άρα δεν ξέρω τι περιλαμβάνει, αλλά με τέτοια χρονολογία δεν ξέρω και τι θα έπρεπε να περιμένω…
και οι άλλες πέντε δεν περιλαμβάνουν τίποτε άλλο εκτός από κανονικό έρρυθμο τραγούδι με έμμετρους στίχους, και οργανικά μέρη.
Οι άλλες πέντε είναι με τον Ασίκη 1928, με τον Νταλγκά 1928, με την κυρία Πιπίνα (Δέσποινα Καλλιγέρη) 1929, με τη Ρόζα 1931, και άλλη μία πολύ μεταγενέστερη, πάλι με τη Ρόζα, γριά, σε ζωντανή ηχογράφηση. Αναμφίβολα αυτός ο δημοφιλέστατος σκοπός θα είχε κι άλλες ηχογραφήσεις. Το γιατί αυτές οι οχτώ επιλέχτηκαν για να μετονομαστούν σε «Τσακπίν Κατηφές μανές» και να περιληφθούν σε μια λίστα μανέδων δεν μπορώ να το εξηγήσω.
Αν και εκτός θεματολογίας, μια απορία που έχω από καιρό:
Ο «Μεθυσμένος» του Ογδοντάκη (εδώ με τον Ρούκουνα, 1931) μού θυμίζει σε μεγάλο βαθμό τον κατηφέ, σε ένα κομμάτι του τραγουδιστικού μέρους. Ιδέα μου είναι;
Το τσαχπιν, στην παλιά δισκογραφία, εμφανίζεται στον Ατραϊδη και στον Νταλγκά. Στους Ασίκη, Σωφρονίου, Ρόζα (1931) λέγεται άλλο (γεια σου) και στην κυρία Πιπίνα τίποτα.
Υπάρχει και η εκτέλεση με την Μαρίκα Φρατζεσκοπούλου (Πολίτισσα) 1930 που όντως, κάποια στιγμή, το γυρίζει σε ημιτελή αμανέ (καμιά φορά και η καρδιά, κρυφά κρυφά ραϊζει). Τσαχπίνικα τα μάτια μεν αλλά ούτε και εδώ έχει τσαχπιν.
Τσαχπίν έχουμε στις νεώτερες εκτελέσεις (Βούλα Πάλλα, Αλεξίου)
Σε κανονικές συνθήκες (κανονικό γλέντι) δεν ξέρω τι γινόταν και τι γίνεται. Πάντως νομίζω ότι ούτε και οι Ναξιώτες, που το έχουν ενσωματώσει, λένε τσαχπίν.
Μα, η λέξη Τσαχπίν στις ελληνικές εκτελέσεις δεν έμπαινε, μόνο στις τούρκικες. Επειδή όμως ήταν πράγματι σήμα κατατεθέν του κομματιού, η ελληνική εκτέλεση έβαζε το γειά σου στη θέση του τσαχπίν, αλλά όχι τύπου “γειά σου Σαλονικιέ μου” αλλά γειά! - σού!
