ο σκοπός /τραγούδι “ποταμός”, συναντάται σ’ολο τον Ελλαδικό χώρο (γιατι όλοι έχουν ποταμούς διαφορετικούς όμως )
με κλαρίνο Ρελιας, Καρακώστας, Χαλκιάδες και άλλοι. ακομη και ο Τσομίδης εχει σόλο “ποταμος”
1922 Ορχήστρα Παπαγκίκα Ν. Ρέλλιας(Κλαρινέτο) - Κ. Παπαγκίκας(Κύμβαλο)-Μ. Σιφνιός(Τσέλο). Δίσκος Columbia Αμερικής CO-Ε 5246.
.
Δε νομίζω ότι ο συγκεκριμένος σκοπός Ποταμός παίζεται στη στεριανή Ελλάδα. Η περίπτωση του Πηλίου είναι η μόνη που έχω υπόψη μου, και είπαμε ότι έχει ειδική εξήγηση. Απ’ όσο έχω συναντήσει μέχρι τώρα, παίζεται στη σφαίρα επιρροής των δύο μεγάλων ασιατικών αιγιοπελαγίτικων ελληνικών πόλεων.
Το ότι υπάρχουν βέβαια τραγούδια που μιλάνε για ποτάμια είναι αυτονόητο…
Για ποτάμια ποτάμια! Στα Κυκλαδονήσια, τί ποτάμια…
Στη Νάξο πάντως, στο χωριό Μέση Ποταμιά (γιατί υπάρχει και Άνω και Κάτω), έχω μείνει σε πρώην σπίτι μυλωνά. Δυστυχώς το εσωτερικό μέρος του νερόμυλου ήταν σ’ ένα κλειδωμένο δωμάτιο που δεν περιλαμβανόταν στο νοίκι, κι έτσι δεν είδα τι σώζεται. Είχαμε όμως ιδιωτικό καταρράκτη.
Για να επανέλθουμε στο αρχικό θέμα, το αξιοσημείωτο με την ηχογράφηση του Καρά δεν είναι τόσο ούτε ο σκοπός Ποταμός ούτε το κείμενο. Ή μάλλον, αξιοσημείωτα είναι βέβαια, αλλά δεν είναι αυτά που ήθελα να τονίσω. Το όλως ιδιαίτερο είναι ο συνδυασμός των δύο.
Και η ιδιαιτερότητα έγκειται στο ότι τέτοιου είδους σκοποί δε συνδυάζονται με τέτοιου είδους κείμενα. Στη δισκογραφία και το διαδίκτυο μπορεί κανείς να βρει δεκάδες εκτελέσεις του συρτού Ποταμού, αλλά βάζω στοίχημα ότι όλες θα είναι είτε οργανικές χωρίς καν την τραγουδιστή πάρτα, είτε οργανικές με την τραγουδιστή πάρτα, είτε με μαντινάδες. Αντίστοιχα όλες οι τοπικές παραλλαγές του Γυρισμού, αλλά και κάθε άλλης παραλογής και γενικά πολύστιχου δημοτικού τραγουδιού, είναι σε σκοπούς άλλου τύπου. Γενικότερα άλλωστε, οι σκοποί για δίστιχα είναι σχεδόν πάντοτε άλλοι από τους σκοπούς για τραγούδια. Γι’ αυτό και θα επαναφέρω το ερώτημά μου, πιο πολύ βέβαια για να υπάρχει παρά για να απαντηθεί (που δεν είναι εύκολο):
Α, παρεμπιπτόντως:
Η φράση μου «η μία τραγουδιστή φράση» ή «η τραγουδιστή πάρτα» δεν είναι βέβαια ακριβής: δύο είναι οι φράσεις, μία για το πρώτο ημιστίχιο και μία είτε για το δεύτερο είτε για ολόκληρο τον στίχο. Μόνο ο Κατσαρός συνέπτυξε ολόκληρο το 15σύλλαβο (χωρίς τσακίσματα) στην πρώτη φράση και δε λέει καθόλου τη δεύτερη, και η Σαμίου που τον ακολουθεί. Στις εκτελέσεις του Καρά και της Νάξου (Ζευγόλης - Κονιτοπούλου) το τραγουδάνε με τον κλασικό τρόπο σε δύο φράσεις, και στην οργανική της Άνδρου πάλι το ίδιο υπονοείται, αφού παίζονται, έστω οργανικά, και οι δύο. Το ίδιο και στις περισσότερες τραγουδιστές εκτελέσεις που μπορεί κανείς να βρει.
Επιτέλους αξιώθηκα να βρώ το χρόνο να διαβάσω το #1 του Περικλή, και να ακούσω βεβαίως και τα ηχητικά στα οποία παραπέμπει.
Φοβάμαι, Περικλή, ότι ο προβληματισμός που εκφράζεις με την τελευταία σου παράγραφο, αν δηλαδή τα τραγουδισμένα κείμενα ήταν ανεξάρτητα μουσικά κομμάτια από εκείνα των οργανικών μόνο μουσικών φράσεων, δεν πρόκειται να βρει απάντηση, όπως κι εσύ, φαντάζομαι, πολύ καλά ξέρεις. Όμως για μένα, αλλού είναι το βασικό ερώτημα: αυτό της προτελευταίας παραγράφου, και συγκεκριμένα: Η αρχική καταγραφή του τραγουδιού “Ξημέρωσε η Ανατολή”, που βεβαίως πρέπει να έγινε στην Αθήνα, (μάλλον) με ηχογράφηση σε μαγνητόφωνο κάποιου μικρασιάτη / -άτισσας γνώστη / -ιδος του τραγουδιού, περιείχε έστω τραγουδιστά, και τις οργανικές πάρτες, ή αυτές προστέθηκαν κατά την ηχογράφηση χορωδίας και ορχήστρας για την παραγωγή του δίσκου;
Ο ίδιος ο Καράς, στο ένθετο του δίσκου αναφέρει ότι δύο ήταν οι μοναδικοί τρόποι καταγραφής των τραγουδιών: Το μαγνητόφωνο και η καταγραφή στίχων και μελωδίας σε χαρτί με μολύβι, από τον ίδιο τον Καρά. Λέει όμως ότι, αν μεν η καταγραφή ήταν «μόνον με μουσικά σημάδια, εδιδάσκετο εις χορωδίαν εκ μαθητών της Σχολής του Συλλόγου μας της Εθνικής μουσικής, με την συμμετοχήν αξιολόγων οργανοπαικτών». Αν όμως είχε ηχογραφηθεί με μαγνητόφωνο, τότε «επαρουσιάζετο από ραδιοφώνου ως ηχογραφείτο, δια μαγνητοφώνων». Δεν μπορούμε όμως να ξέρουμε, και προσωπικά δεν θυμάμαι, αν παρουσιάζονταν στην εκπομπή «Ελληνικοί αντίλαλοι» και κομμάτια μόνο με φωνή, χωρίς οργανική δηλαδή συνοδεία. Εδώ, μόνο έρευνα στα αρχεία του ΕΙΡ θα μπορούσε να βοηθήσει. Όμως, όπως ο ίδιος ο Καράς με πικρία σημειώνει, πάρα πολλές μαγνητοφωνήσεις γέρων / γεροντισσών 80 και 90 χρονών καταστράφηκαν, για να επαναχρησιμοποιηθούν οι μπομπίνες για να γραφτούν «ελαφροτράγουδα της εποχής, όπως και τώρα: καντάδες, ρεμπετιές και άλλα ξενικά φθηνής ποιότητος, ευρωπαϊκά και αμερικανικά».
Απ’ όσο έχω καταλάβει, οι δίσκοι απο τους Ελληνικούς Αντιλάλους, όπου αντί για αυθεντικές καταγραφές ακούμε επανεκτελέσεις από τους συνεργάτες του Καρά (οι οποίες παίχτηκαν στο ραδιόφωνο, όπως και άλλες βέβαια που δεν έχουν βγει σε δίσκο) υπάρχουν επειδή οι αυθεντικές καταγραφές είτε ήταν μόνο γραπτές είτε δεν τις έκρινε ο Καράς αρκετά καλές ώστε να εκδοθούν.
Καλές ή όχι όμως, έγιναν. Εφόσον έγιναν, θα υπάρχουν στα αρχεία του Καρά. Από αυτές έχουν προέλθει οι νεότερες εκδόσεις του ΚΕΠΕΜ, Λύρες του Σαμμακοβιού, Κάλυμνος, Κάλαντα (κλπ.; ). Η μόνη περίπτωση να έχει χαθεί κάτι είναι τυχόν ζωντανές εκτελέσεις στο ραδιοφωνικό στούντιο, που γράφτηκαν (από το ΕΙΡ, όχι από το ΣΔΕΜ) και μετά σβήστηκαν. Αλλά δε νομίζω να έφερε ο Καράς στο στούντιο Μ/ασιάτες πληροφορητές να πουν λάιβ τραγούδια που να μην τα έχει προηγουμένως καταγράψει, έστω και χειρόγραφα στη χειρότερη.
Επομένως, αυτό που κατέγραψε πρωτογενώς ο Καράς πιστεύω πως δεν έχει χαθεί.
Από κει και πέρα, η υπόθεση για δύο αρχικά διαφορετικούς σκοπούς μπορεί δυνητικά να ενισχυθεί ή το αντίθετο, αναλόγως των ευρημάτων, αλλά είναι μάλλον απίθανο να αποδειχτεί ή να απορριφθεί με βεβαιότητα.
Ψιλοέχω την εντύπωση ότι ο Καράς δεν είχε σαφή διαχωρισμό των δικών του αρχείων και του υλικού που παραγόταν μέσω του τότε ΕΙΡ. Όταν, στο ένθετο του δίσκου, μιλάει για καταστροφή υλικού των «Αντιλάλων» και εκφράζει τη σχετική πικρία, αυτό μάλλον σημαίνει ότι δεν είχε φροντίσει να αντιγράψει ηχογραφήσεις (του ΕΙΡ!) που μεταδόθηκαν μέσω των αντιλάλων, στο αρχείο του δικού του συλλόγου. Το ΕΙΡ το ίδιο, εκείνη την εποχή, δεν κράταγε αρχείο των εκπομπών του και από έλλειψη χρηματικών πόρων για αγορά καινούργιων μπομπινών, συστηματικά έσβηνε παλαιότερες εγγραφές για να καταχωρηθούν καινούργιες ηχογραφήσεις (δελτίων ειδήσεων και του οτιδήποτε). Κακώς, κάκιστα, αλλά το ήξερε!
Φυσικά, συμφωνώ ότι οι καταγραφές του Καρά για αρχειακή χρήση στον δικό του σύλλογο, δεν έγιναν στα στούντιο του ΕΙΡ, αν ήθελε να ηχογραφήσει υλικό Μικρασίας π.χ. θα το έκανε με το δικό του (ένα και μοναδικό…) Τελεφούνκεν. Όμως φοβάμαι ότι οτιδήποτε ηχογραφούνταν από το ΕΙΡ για τους «Αντίλαλους», ενώ το θεωρούσε σημαντικό υλικό αρχείου, δεν φρόντιζε να το μεταγράψει σε δικές του μπομπίνες, αφού ήξερε ότι το ΕΙΡ θα το έσβηνε κάποια χρόνια αργότερα.
Ναι. Αλλά αυτές οι εκπομπές, αν είχαν ζωντανά παιξίματα, θα πρέπει να ήταν με τη δική του ορχήστρα.
Να τονίσω κάτι που ίσως δεν έχουμε αρκετά συνειδητοποιήσει: ο Καράς, εκτός από πρόεδρος του ΣΔΕΜ ήταν και υπάλληλος του ΕΙΡ, και μάλιστα διευθυντικό στέλεχος, υπεύθυνος για την εκπομπή του Ιδρύματος «Ελληνικοί αντίλαλοι». Λέει λοιπόν στο φυλλάδιο του δίσκου, γι αυτή την εκπομπή:
Κάθε τραγουδιού προηγείτο εισαγωγικόν σημείωμα και ανεφέροντο τα ονόματα του τόπου προελεύσεως και των κατά την ηχογράφησιν των τοπικών εκτελεστών ή των χορωδών κατά την αναπαραγωγήν των. Παρά ταύτα, το ούτω εγγραφόμενον εις τας εκπομπάς των «Αντιλάλων» υλικόν, είχεν ως αποτέλεσμα την διαβολήν ότι εκάμναμε διαφήμησιν ανθρώπων 80 και 90 ετών εκάστοτε, ως και την ατυχίαν να διαγράφηται κατά το πλείστον, διότι τα εθνικά μας τραγούδια εθεωρούντο κατωτέρας ποιότητος «βλάχικα», παρά των εξ επαρχιών βλαχοαστών μας, δια ΄να εγγραφούν εις τας ταινίας καντάδες, ρεμπετιές και άλλα ξενικά φθηνής ποιότητος, ευρωπαϊκα και αμερικανικά.
Δηλαδή, μάλλον έφερνε κάποιους / -οιες να τραγουδήσουν (χωρίς ορχήστρα και πρόβες) και, κοιμώμενος τον ύπνον του δικαίου βεβαίως, θεωρούσε ότι το ηχογραφημένο υλικό θα παραμείνει στα ράφια της εκπομπής. Γιατί στο φυλλάδιο συνεχίζει:
Κατά τα έτη 1957 – 60, […] απεφασίσθη η διατήρησις των ταινιών, όσων υπήρχον και όσων θα εγράφοντο εφεξής, και ούτω υπάρχει εις το Αρχείον του ΕΙΡ αρκετός αριθμός ταινιών [κ.λ.π.].
Μέχρι τότε δηλαδή, το ηχογραφημένο υλικό κινδύνευε να χαθεί και μάλλον τα περισσότερα χάθηκαν. Και τα τραγουδισμένα με την ορχήστρα και τη χορωδία του, και βεβαίως τα πολύτιμα που τραγούδησαν μόνοι τους εκείνοι που τα ήξεραν απ’ τα χωριά τους.
Αυτό το περίεργο ιδιόλεκτο του Καρά με μπερδεύει:
Μεταφράζω, μπας και καταλάβω. Στο εισαγωγικό σημείωμα πριν από κάθε τραγούδι αναφέρονταν:
Νομίζω πως εννοεί ότι αν στο ράδιο ακούγονταν τοπικοί εκτελεστές, ήταν ηχογραφημένοι, όχι επιτόπου ζωντανά στο στούντιο. Και αυτή η προεκφώνηση γινόταν σίγουρα (και) κατά τις καταγραφές, ανεξαρτήτως ραδιοφωνικών εκπομπών. Έχουμε ακούσει αρκετές τέτοιες στον μετά θάνατον εκδοθέντα δίσκο από την Κάλυμνο.
Κι εγώ είμαι μπερδεμένος. Αν ισχύει η μετάφρασή σου, τότε αυτή δεν αντικαθρεφτίζει την πραγματικότητα: τα ονόματα των χορωδών, αν είχαμε επανεκτέλεση, δεν αναφέρονταν. Θα το θυμόμουν, αλλά ποτέ δεν άκουσα το όνομα Δόμνα Σαμίου. Δεν θυμάμαι αν αναφέρονταν τουλάχιστον τα ονόματα των μουσικών, στην περίπτωση αυτή. Νομίζω πως και πάλι όχι, γιατί ποτέ δεν άκουσα το όνομα Κέβιν Άντριους. Σε κάθε περίπτωση, αν ήταν να γράψω, θα έγραφα:
«… τα ονόματα του τόπου προελεύσεως και των κατά την ηχογράφησιν τοπικών εκτελεστών ή των χορωδών κατά την αναπαραγωγήν των».
που βέβαια, μάλλον δεν ίσχυε…
Άντε, βρες άκρη…
Νομίζω για τους χορωδούς ούτε σε φυλλάδια δίσκων έχω δει ποτέ ονόματα. Άλλωστε αυτή είναι η διεθνής πρακτική για τις χορωδίες, μόνο οι σολίστ αναφέρονται ονομαστί.
Άλλα στοιχεία για την Άδα Μπαρτζίλη-Λαφφών:
το φιλολογικό «σαλόνι» της οικογένειας της στη Λάρνακα φιλοξένησε και τον Βασίλη Μιχαηλίδη , το πρωτόλειο «Σίγαρον» του οποίου συγγενεύει πολύ με αντίστοιχο ποίημα του Λαφφών. Ο αδερφός της Ριχάρδος θα εκδόσει τα μεταθανάτια άπαντα του Λαφφών, υπογράφοντας με το πιο καθαρευουσιάνικο Βαρζίλης.
Ο Μιλλιέξ αναφέρει ότι «Στη Σμύρνη, η χάρη της δεύτερης Madame Laffon και η λυγερή της μέση βρίσκει θαυμαστές και προκαλούν ακόμη και τραγούδι».
Από τα τραγούδια που κατέγραψε ο Ντυκουντρέ κάποια μάλλον η κα Λαφφών τα ήξερε από την Κύπρο: το 4 π.χ είναι γλωσσικα σχεδόν καθαρά κυπριακό: «που μ’ έκαμε τον νουν μου κ’ έχασα τον», και η μελωδία είναι ο τρίτος γυναικείος καρτζιλαμάς, το 6 επίσης (τριανταφυλλίτσα) κλπ
Ξανά το δεύτερο, σε άλλο βιντεάκι. Τραγουδούν δύο σε διάλογο, εκ των οποίων ο ένας (ο πρώτος: «Άνοιξε πόρτα της ξαθής…») είναι ο τεράστιος Γιώργος Πρεάρης, σε ηλικία ακόμη φουλ μάχιμη. Απολαύστε υπεύθυνα.
Στην εισαγωγή του «Άσματα εις Ευρωπαϊκήν Μελωδίαν. / Στιχουργηθέντα και εκδιδόμενα υπό Η. Τανταλίδου» διαβάζουμε ότι
Μολις δε διά δύω ή τριών ηδέων απηχημάτων καλλύνει την Συλλογήν ημών η Γαλατική Μούσα, εν οις και το υπ’ αριθμ.9 εν τω Β μέρει μελώδημα του πολυτίμου ημών φίλου και της εθνικής ημών Μουσικής ευνουστάτου ερευνητού και περιδεξίου καλλύντορος, του Γάλλου L.A. Bourgault-Ducoudray.
Νομίζω ότι φωτίζει περισσότερο τις πηγές και τις επαφές του Ducoudray, ο Τανταλίδης είναι ο τελευταίος των Φαναριωτών σύμφωνα με την Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Δημαρά.