Συρτός «Ποταμός» - Ο Γυρισμός του ξενιτεμένου

Παραδοσιακή Μουσική
10

Στον Ντυκουντρέ και στο συγκεκριμένο βιβλίο του έχει αφιερώσει ο Γ. Κοκκώνης ένα 30σέλιδο περίπου άρθρο, «Τιθασσεύοντας την ετερότητα: Ο Louis Albert Bourgault-Ducoudray και το ελληνικό δημοτικό τραγούδι», στον τόμο Λαϊκές μουσικές παραδόσεις: λόγιες αναγνώσεις / λαϊκές πραγματώσεις του ιδίου, Fagotto 2017, που έχει ξανααναφερθεί στο φόρουμ.

Μ’ ένα σύντομο ξαναξεφύλλισμα βλέπω ότι ο Γάλλος συνθέτης επισκέφτηκε την Αθήνα και τη Σμύρνη το 1874 και 1875, συνέλεξε τραγούδια, και εξέδωσε μέρος από αυτά σε εναρμόνιση για πιάνο, με πρόθεση τόσο ερευνητική (είναι η εποχή του ρομαντισμού και των πρώτων εθνικισμών, με την καλή, τότε ακόμη, έννοια) όσο και καλλιτεχνική (να εντοπίσει νέες πηγές μουσικής έμπνευσης και δόκιμους τρόπους αξιοποίησής τους). Βλέπω μάλιστα ότι έχει και θεωρητική εισαγωγή για τρόπους και κλίμακες, θα κάτσω άλλη ώρα να τη διαβάσω.

Δεν έκανε όμως και πολύ βαθιά έρευνα: συγκεκριμένα στη Σμύρνη είχε μία πληροφορήτρια όλη κι όλη, η οποία ήταν Ιταλίδα, γεννημένη στην Κύπρο, σύζυγος Γάλλου διπλωμάτη με τον οποίον ήταν εγκατεστημένοι στη Σμύρνη μόλις λίγα χρόνια.

Άρα από αυτήν βρήκε το τραγούδι. Έχει καταγράψει μόνο μία στροφή, δηλαδή έναν 15σύλλαβο στίχο με τα τσακίσματά του: Άστραψεν η Ανατολή κι εβρόντησεν η Δύση, τέρμα, όπως θα το έκανε κάποιος που ενδιαφέρεται αποκλειστικά για τη μουσική και όχι για τα λόγια, αλλά και κάποιος που απλά δε βρήκε άλλα λόγια παρά αυτό τον ένα στίχο.

Με ένα μόνο στίχο δεν είναι ιδιαίτερα σαφές ότι πρόκειται για τον Γυρισμό του Ξενιτεμένου, άσε που δεν είναι και βέβαιο δηλαδή. Όσο χαρακτηριστικός κι αν είναι ο πρώτος στίχος, και όσο κι αν βρίσκεται πάντα, στη μία ή την άλλη παραλλαγή, σε όλες τις καταγραφές του τραγουδιού από διάφορα μέρη, δεν παύει να εκφράζει μια αρκετά ουδέτερη ιδέα που θα ταίριαζε και σε άλλα κείμενα.

Άραγε ο Βασίλης Δημητρίου να το βρήκε από το βιβλίο του Ντυκουντρέ του 1890-τόσο; Θα μπορούσε, εφόσον δεν έχουμε βρει άλλη πηγή που να παραδίδει το ίδιο τραγούδι πριν το 1971 που έβγαλε ο Δημητρίου το δικό του με τη Γαλάνη. Σ’ αυτή την περίπτωση, τον δεύτερο στίχο θα τον έγραψε μόνος του: ο καβαλάρης διάβηκε και ροβόλησε στη Δύση. Αλλά και ο πρώτος δεν είναι αυτούσιος: Άστραψε η Ανατολή και ροβόλησε στη Δύση (δηλ. και στους δύο το δεύτερο μισό είναι το ίδιο, και υπέρμετρο). Το τραγούδι του Δημητρίου δε βγάζει κάποιο κυριολεκτικό νόημα, δίνει απλώς ποιητικές εικόνες, δεν είναι ιστορία, είναι τραγούδι.

Αλλά «ο καβαλάρης»;; Αν αποφάσισε να συμπληρώσει μόνος του το τραγούδι χωρίς να ενδιαφέρεται για συγκροτημένη αφήγηση, πώς του ήρθε να μιλήσει ειδικά για καβαλάρη, που όντως εμφανίζεται στη συνέχεια του αρχικού τραγουδιού, εφόσον όντως είναι αυτό; Θα μπορούσε να είναι σύμπτωση, αλλά θα μπορούσε κι από κάπου να το ξέρει.

Εδώ και δύο καρπάθικες παραλλαγές του Γυρισμού του Ξενιτεμένου. Η πρώτη, όπως βλέπουμε, παίρνει οχτώ λεπτά για να φτάσει μόνο στο σημείο όπου αρχίζουν τον διάλογο πριν κανένας να αναγνωρίσει τον άλλο. Στην Κάρπαθο τις μεγάλες διάρκειες δεν τις φοβούνται, αλλά το συγκεκριμένο, για να ολοκληρωθεί, θα ξεπέρναγε ακόμη και τα καρπάθικα εσκαμμένα. Προσωπικά πάντως δεν το έχω ακούσει να πηγαίνει παρακάτω από εκεί. Η δεύτερη, σε πιο γρήγορο σκοπό, είναι μόνο το τελευταίο επεισόδιο του τραγουδιού, τα τρία σημάδια που ζητάει η γυναίκα και της δίνει ο άντρας, συμπληρωμένο με μια καινούργια αρχή που του δίνει αυτοτέλεια.

11

Έλα όμως που ακούγοντάς το με τη Γαλάνη, και με υπογραφή Β. Δημητρίου, πάσχιζα να θυμηθώ πού το έχω προηγουμένως ξανακούσει, ίδια μελωδία, ίδια λόγια. Πράγματι θυμάμαι να το τραγουδάει ο Νίκος Χουλιαράς (δεν το βλέπω στο διαδίκτυο) και περιέχεται στον δεύτερο δίσκο του που κυκλοφόρησε στα 1968 («Τα τραγούδια του Χουλιαρά 2»)

https://www.discogs.com/release/10749004-Νίκος-Χουλιαράς-Μαρίζα-Κωχ-Τα-Τραγούδια-Του-Νίκου-Χουλ/image/SW1hZ2U6Mjk5OTk5OTM=

όπου ο Χουλιαράς το χαρακτηρίζει «ηπειρώτικο νανούρισμα». Η απορία μου λοιπόν είναι πώς το υπογράφει ο Δημητρίου στα 1971; Την ίδια απορία βλέπω και στον Μονεμβασίτη («Το τελευταίο, που έχει αγαπηθεί πολύ, αλλά και το «Άστραψε η Ανατολή», ερμήνευσε το 1972 με το δικό της τρόπο η Δήμητρα Γαλάνη στην πρώτη της προσωπική δισκογραφική κατάθεση, που είναι πολυσυλλεκτική και έχει ως τίτλο το όνομά της [Columbia SCXG83]. Το αξιοπερίεργο είναι ότι στην έκδοση αυτή φέρεται ως συνθέτης των δυο αυτών τραγουδιών ο Βασίλης Δημητρίου!»)
https://www.hartismag.gr/hartis-4/afierwma/nikos-xoyliaras-o-tragoydopoios-o-tragoydisths

12

Νομίζω ότι και στην Κων/λη πήγε.

Περισσότερες λεπτομέρειες εδώ: http://www.geocities.ws/bourgault_ducoudray/ . Ο Ντικουντρέ ήταν ένας «αδιόρθωτος» Ευρωπαίος, εναρμόνισε τα 30 κομμάτια για πιάνο και φωνή και ονειρευόταν, τί ωραία θα ήταν αν η ακατέργαστη και χοντροκομμένη (κατά τη δική του άποψη) ανατολική μουσική δεχόταν τον εκλεπτισμό της δυτικής τετραφωνίας. Ο Ed Emery σε συνεργασία με τον Κυριάκο Γκουβέντα τα παραθέτει και στην «ανατολική» τους προσέγγιση.

Κάποια απ’ τα τραγούδια είχαν παρουσιαστεί στην Ύδρα το 2004, από τον Χρήστο Τσιαμούλη και τον Κυριάκο: Rebetiko - Hydra Conference 2004 Sunday

13

Κι εδώ ενδιαφέρουσα εκτέλεση του '“Αστραψε η Ανατολή”:

14

Άστραψε η Ανατολή (νανούρισμα)

εδω, το έχουν κατατάξει στα τραγούδια κεντροδυτικής Μικρασίας (χερσόνησο Ερυθρέας Σμύρνη).

Άστραψε η Ανατολή - Παρασκευή Γ. Κανελλάτου - Παραδοσιακό & Λαϊκό Τραγούδημα

το Ξημέρωσε η Ανατολή
ειναι το τραγούδι αναγνώρισης του ξενιτεμένου

<< ΞΗΜΕΡΩΣΕ Η ΑΝΑΤΟΛΗ: ΔΟΜΝΑ ΣΑΜΙΟΥ
Η παραλογή αυτή (=εκτενές αφηγηματικό τραγούδι ) με οικονομία και ποιητική συμπύκνωση εξιστορεί την επανένωση του ερωτικού ζευγαριού, πιθανόν μετά από πολύχρονο ξενητεμό. Η καταγωγή του είναι μικρασιάτικη και εντυπωσιάζει με τη μουσική γεωμετρία του και τις βαθιές ποιητικές του ρίζες στην ομηρική παράδοση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ζωντανός και συναισθηματικά φορτισμένος διάλογος του ζευγαριού και τα γυρίσματα της μουσικής στις αιχμές της συναισθηματικής φόρτισης.
Ένα μικρό αριστούργημα.

Ξημέ- ξημέρωσε η ανατολή και χάραξε η δύση,
παίρνει, παίρνει κι ο νιος το μαύρο του, πάει να τον ποτίσει.
Στο δρό- στο δρόμο οπού πήγαινε Θεόν παρακαλούσε:

  • Αχ Θεέ, Θεέ μου να, αχ Θεέ μου να την έβρισκα,

Θεέ μου να την εύρισκα την αγαπώ στη βρύση,
να τσ’ έδινα να μου ‘πλενε και να μη με γνωρίσει.
Έτσι που παρακάλεσε, έτσι πηγαίν’ τη βρiσκει,
σαράντα τάσια έσυρε, στα μάτια δεν την είδε
κι απάνω στα σαράντα δυο τη βλέπει δακρυσμένη.

  • Kόρη μου ποιος σε βούρκωσε και είσαι δακρυσμένη;
  • Έχω άντρα στην ξενητειά τώρα δώδεκα χρόνια
    ακόμα δυο τον καρτερώ και τρείς τον απαντέχω.
  • Kόρη εγώ 'μαι ο άντρας σου, εγώ 'μαι κι ο καλός σου.
  • Aν είσαι συ ο άντρας μου, αν είσαι κι ο καλός μου,
    πες μου σημάδια του σπιτιού κι έτσι να σε πιστέψω.
  • Έχεις δεντρί στην πόρτα σου και κλήμα στην αυλή σου.
  • Περαστικός επέρασες τα είδες και τα ξέρεις.
    Αν είσαι συ ο άντρας μου, αν είσαι κι ο καλός μου,
    πες μου σημάδια του κορμιού κι έτσι να σε πιστέψω.
  • Έχεις ελιά στο πόδι σου κι ελιά στην αμασχάλη,
    καταμεσίς στο στήθος σου τ’ άστρι και το φεγγάρι.
  • Tότε εσύ 'σαι ο άντρας μου εσύ 'σαι ο καλός μου!>>
15

Ο οποίος διπλωμάτης ήταν ο Γουσταύος Λαφφών; γέννημα θρέμμα της Κύπρου και ελάσσων ποιητής σχεδόν αποκλειστικά στην ελληνική γλώσσα
Και η δεύτερη του γυναίκα ήταν

ανεψιά του γνωστού πλούσιου Ιταλού μεγαλοκτηματία της Κύπρου Ριχάρδου Ματτέι*.

άρα μάλλον μέλος της κοινότητας των Λατίνων της Κύπρου με ιταλική προστασία/διαβατήριο παρά ιταλίδα

16

Πάντως οι στίχοι δικοί του είναι. (Από μία άποψη τουλάχιστον - θα μπορούσε και να μας ξαναγυρίσει στην άλλη πρόσφατη συζήτηση για τα πειραγμένα τραγούδια). Ο Χουλιαράς, Άνθιμε, όταν λες ίδια μελωδία, ίδια λόγια, θυμάσαι με λεπτομέρεια αν λέει τους στίχους του Δημητρίου (με το υπέρμετρο «ροβόλησε») ή τους άλλους; Γιατί μοιάζουν βέβαια. Όσο για το «ηπειρώτικο», πρέπει να είναι ένα τυχαίο λάθος.

Κατά τα άλλα, το τραγούδι (αυτό που υπόκειται και στον Ντυκουντρέ και στον Χουλιαρά και στον Δημητρίου κλπ., με άλλα λόγια αυτό του #13) το έχουν ηχογραφήσει διάφοροι, η Πόπη Αστεριάδη (λόγια όπως στον Δημητρίου), η Μαρίζα Κωχ (δεν το βρήκα, δεν ξέρω στίχους), η Σαβίνα (πρώτος στίχος όπως στον Ντυκουντρέ, δεύτερος όπως στον Δημητρίου!), και συχνά με τον χαρκτηρισμό νανούρισμα. Και το «ηπειρώτικο» το ξαναβρίσκω σ΄ έναν δίσκο με νανουρίσματα (Δώρα Πετρίδη - Μαρίζα Κωχ).

Κι εδώ βρίσκω τους ίδιους ανάμικτους στίχους όπως στη Σαβίνα.

Αυτό από πού προέρχεται; Όχι από το λινκ της Βιβής Κανελλάτου. Και κρίνοντας από το:

…πρόκειται για άλλη μελωδία. Κατά πάσα πιθανότητα αυτήν της Σαμίου (Προποντίδα), στο τρίτο βίντεο του μηνύματος #1, που ταιριάζουν κι οι στίχοι μέχρι λεπτομερείας.

17

Στα άπαντα έχει ύμνο στο σουλτάνο, τον πατριάρχη και τον Κωνσταντίνο Ζάππα με τη σημείωση

Τά ανωτέρω τρία ποιημάτια εγράφησαν κατ’ αίτησιν του διοικητικού Συμβουλίου του Ζαππείου, έμελοποιήθησαν δέ ύπό του διασήμου Γάλλου μουσουργού κ. BOURGAULT-DUCOUDRAY

18

Σε συνέχεια του #16, παραπάνω, μπορούμε προς το παρόν να συμπεράνουμε:
-Ότι το τραγούδι που κατέγραψε ο Ντικουντρέ έφτασε και από άλλους δρόμους μέχρι τις μέρες μας (αφού υπάρχουν εκτελέσεις με περισσότερους στίχους, που να μην είναι του Δημητρίου με τον καβαλάρη και το ροβόλησε).
-Ότι όντως είναι ο Γυρισμός του Ξενιτεμένου και όχι κάτι άλλο με συμπτωματικά παρόμοιο τον πρώτο στίχο.
-Ότι άρα σε δύο τυλάχιστον μικρασιάτικες παραλλαγές, με τελείως διαφορετικές μελωδίες, χρησιμοποιούνται τα ίδια τσακίσματα, με την παραμάνα. (Αξιοπρόσεχτο, γιατί τα τσκίσματα γενικά πάνε πακέτο με τη μελωδία, όχι με τον στίχο.)
-Και ότι πιθανόν να είχε όντως χρησιμοποιηθεί ως νανούρισμα (αν δεν είναι οι νεότεροι επανεκτελεστές που απλώς αποφάσισαν να το κάνουν νανούρισμα).

Μωρέ καλά όλα αυτά, Γιάννη, έδωσαν πολύ γόνιμη ώθηση στη συζήτηση, αλλά εγώ άλλο περίμενα. Καμιά σιφναίικη ηχογράφηση του Ποταμού!

19

Μπα. Ξεραϊλα… Είναι, βέβαια, γνωστός ο σκοπός και τα τραγούδια μέσω της πρόσφατης δισκογραφίας.

Αλλά.
Δίπλα, στη Σέριφο, έχουν ένα σκοπό συρτό που τον λένε Ποταμό. Αλλά δεν νομίζω ότι μοιάζει με τον άλλο Αιγαιακό Ποταμό που συζητάμε εδώ. Στη συγκεκριμένη εκτέλεση, το τραγουδιστικό μέρος είναι λίγο μπερδεμένο. Στην αρχή, λέγονται δυο δίστιχα που μου φαίνεται ότι έχουν ρόλο τσακίσματος. Μετά, λέγεται ένα δίστιχο που φαίνεται να είναι το κυρίως θέμα. Αυτό είναι σε τροχαϊκό μέτρο και η μελωδία θυμίζει το Σιφνέικο «Ασπρο μου τριανταφυλλάκι» (που, τελικά, είναι Πολίτικης καταγωγής). Γενικά, οι Σερφιώτες συνηθούνε τα τσακίσματα.

Στα μέσα της δεκαετίας του 70, οι (Σιφνιοί) Ξανθάκηδες ηχογράφησαν ένα οργανικό συρτό με τίτλο «Ποταμός θερμιώτικος». Δεν έχω βρει κάτι σχετικό από τα Θερμιά όμως.

Τελικά, μάλλον, υπάρχουν κι άλλοι Ποταμοί στο Αιγαίο…

20

Αυτό το άκουσα τώρα τις προάλλες που έψαχνα για διάφορους Ποταμούς. Δεν είναι το ίδιο, αλλά δεν αποκλείεται να το έβγαλαν Ποταμό λόγω μιας κάποιας ομοιότητας στη μελωδία.

Ναι, αυτός είναι ο δικός μας, τουλάχιστον μέχρι κάποιο σημείο. Διακρίνω θέματα ευκολογνώριστα, θέματα με την ίδια μελωδία σε άλλο δρόμο, και κάποια που δεν τα ξέρω ή δεν τα αναγνωρίζω.

Βέβαια! Ποταμό λένε και τον ροδίτικο Αρχαγγελίτικο, στον τόπο του (Αρχαγγελίτικο τον λένε όλοι οι υπόλοιποι εκτός Αρχαγγέλου).

21

ο σκοπός /τραγούδι “ποταμός”, συναντάται σ’ολο τον Ελλαδικό χώρο (γιατι όλοι έχουν ποταμούς διαφορετικούς όμως )

με κλαρίνο Ρελιας, Καρακώστας, Χαλκιάδες και άλλοι. ακομη και ο Τσομίδης εχει σόλο “ποταμος”

1922 Ορχήστρα Παπαγκίκα Ν. Ρέλλιας(Κλαρινέτο) - Κ. Παπαγκίκας(Κύμβαλο)-Μ. Σιφνιός(Τσέλο). Δίσκος Columbia Αμερικής CO-Ε 5246.

.

22

Δε νομίζω ότι ο συγκεκριμένος σκοπός Ποταμός παίζεται στη στεριανή Ελλάδα. Η περίπτωση του Πηλίου είναι η μόνη που έχω υπόψη μου, και είπαμε ότι έχει ειδική εξήγηση. Απ’ όσο έχω συναντήσει μέχρι τώρα, παίζεται στη σφαίρα επιρροής των δύο μεγάλων ασιατικών αιγιοπελαγίτικων ελληνικών πόλεων.

Το ότι υπάρχουν βέβαια τραγούδια που μιλάνε για ποτάμια είναι αυτονόητο…

1 «Μου αρέσει»
23

Για ποτάμια ποτάμια! Στα Κυκλαδονήσια, τί ποτάμια…

24

Στη Νάξο πάντως, στο χωριό Μέση Ποταμιά (γιατί υπάρχει και Άνω και Κάτω), έχω μείνει σε πρώην σπίτι μυλωνά. Δυστυχώς το εσωτερικό μέρος του νερόμυλου ήταν σ’ ένα κλειδωμένο δωμάτιο που δεν περιλαμβανόταν στο νοίκι, κι έτσι δεν είδα τι σώζεται. Είχαμε όμως ιδιωτικό καταρράκτη.

Για να επανέλθουμε στο αρχικό θέμα, το αξιοσημείωτο με την ηχογράφηση του Καρά δεν είναι τόσο ούτε ο σκοπός Ποταμός ούτε το κείμενο. Ή μάλλον, αξιοσημείωτα είναι βέβαια, αλλά δεν είναι αυτά που ήθελα να τονίσω. Το όλως ιδιαίτερο είναι ο συνδυασμός των δύο.

Και η ιδιαιτερότητα έγκειται στο ότι τέτοιου είδους σκοποί δε συνδυάζονται με τέτοιου είδους κείμενα. Στη δισκογραφία και το διαδίκτυο μπορεί κανείς να βρει δεκάδες εκτελέσεις του συρτού Ποταμού, αλλά βάζω στοίχημα ότι όλες θα είναι είτε οργανικές χωρίς καν την τραγουδιστή πάρτα, είτε οργανικές με την τραγουδιστή πάρτα, είτε με μαντινάδες. Αντίστοιχα όλες οι τοπικές παραλλαγές του Γυρισμού, αλλά και κάθε άλλης παραλογής και γενικά πολύστιχου δημοτικού τραγουδιού, είναι σε σκοπούς άλλου τύπου. Γενικότερα άλλωστε, οι σκοποί για δίστιχα είναι σχεδόν πάντοτε άλλοι από τους σκοπούς για τραγούδια. Γι’ αυτό και θα επαναφέρω το ερώτημά μου, πιο πολύ βέβαια για να υπάρχει παρά για να απαντηθεί (που δεν είναι εύκολο):

Α, παρεμπιπτόντως:

Η φράση μου «η μία τραγουδιστή φράση» ή «η τραγουδιστή πάρτα» δεν είναι βέβαια ακριβής: δύο είναι οι φράσεις, μία για το πρώτο ημιστίχιο και μία είτε για το δεύτερο είτε για ολόκληρο τον στίχο. Μόνο ο Κατσαρός συνέπτυξε ολόκληρο το 15σύλλαβο (χωρίς τσακίσματα) στην πρώτη φράση και δε λέει καθόλου τη δεύτερη, και η Σαμίου που τον ακολουθεί. Στις εκτελέσεις του Καρά και της Νάξου (Ζευγόλης - Κονιτοπούλου) το τραγουδάνε με τον κλασικό τρόπο σε δύο φράσεις, και στην οργανική της Άνδρου πάλι το ίδιο υπονοείται, αφού παίζονται, έστω οργανικά, και οι δύο. Το ίδιο και στις περισσότερες τραγουδιστές εκτελέσεις που μπορεί κανείς να βρει.

2 «Μου αρέσει»
25

Επιτέλους αξιώθηκα να βρώ το χρόνο να διαβάσω το #1 του Περικλή, και να ακούσω βεβαίως και τα ηχητικά στα οποία παραπέμπει.

Φοβάμαι, Περικλή, ότι ο προβληματισμός που εκφράζεις με την τελευταία σου παράγραφο, αν δηλαδή τα τραγουδισμένα κείμενα ήταν ανεξάρτητα μουσικά κομμάτια από εκείνα των οργανικών μόνο μουσικών φράσεων, δεν πρόκειται να βρει απάντηση, όπως κι εσύ, φαντάζομαι, πολύ καλά ξέρεις. Όμως για μένα, αλλού είναι το βασικό ερώτημα: αυτό της προτελευταίας παραγράφου, και συγκεκριμένα: Η αρχική καταγραφή του τραγουδιού “Ξημέρωσε η Ανατολή”, που βεβαίως πρέπει να έγινε στην Αθήνα, (μάλλον) με ηχογράφηση σε μαγνητόφωνο κάποιου μικρασιάτη / -άτισσας γνώστη / -ιδος του τραγουδιού, περιείχε έστω τραγουδιστά, και τις οργανικές πάρτες, ή αυτές προστέθηκαν κατά την ηχογράφηση χορωδίας και ορχήστρας για την παραγωγή του δίσκου;

Ο ίδιος ο Καράς, στο ένθετο του δίσκου αναφέρει ότι δύο ήταν οι μοναδικοί τρόποι καταγραφής των τραγουδιών: Το μαγνητόφωνο και η καταγραφή στίχων και μελωδίας σε χαρτί με μολύβι, από τον ίδιο τον Καρά. Λέει όμως ότι, αν μεν η καταγραφή ήταν «μόνον με μουσικά σημάδια, εδιδάσκετο εις χορωδίαν εκ μαθητών της Σχολής του Συλλόγου μας της Εθνικής μουσικής, με την συμμετοχήν αξιολόγων οργανοπαικτών». Αν όμως είχε ηχογραφηθεί με μαγνητόφωνο, τότε «επαρουσιάζετο από ραδιοφώνου ως ηχογραφείτο, δια μαγνητοφώνων». Δεν μπορούμε όμως να ξέρουμε, και προσωπικά δεν θυμάμαι, αν παρουσιάζονταν στην εκπομπή «Ελληνικοί αντίλαλοι» και κομμάτια μόνο με φωνή, χωρίς οργανική δηλαδή συνοδεία. Εδώ, μόνο έρευνα στα αρχεία του ΕΙΡ θα μπορούσε να βοηθήσει. Όμως, όπως ο ίδιος ο Καράς με πικρία σημειώνει, πάρα πολλές μαγνητοφωνήσεις γέρων / γεροντισσών 80 και 90 χρονών καταστράφηκαν, για να επαναχρησιμοποιηθούν οι μπομπίνες για να γραφτούν «ελαφροτράγουδα της εποχής, όπως και τώρα: καντάδες, ρεμπετιές και άλλα ξενικά φθηνής ποιότητος, ευρωπαϊκά και αμερικανικά».

26

Απ’ όσο έχω καταλάβει, οι δίσκοι απο τους Ελληνικούς Αντιλάλους, όπου αντί για αυθεντικές καταγραφές ακούμε επανεκτελέσεις από τους συνεργάτες του Καρά (οι οποίες παίχτηκαν στο ραδιόφωνο, όπως και άλλες βέβαια που δεν έχουν βγει σε δίσκο) υπάρχουν επειδή οι αυθεντικές καταγραφές είτε ήταν μόνο γραπτές είτε δεν τις έκρινε ο Καράς αρκετά καλές ώστε να εκδοθούν.

Καλές ή όχι όμως, έγιναν. Εφόσον έγιναν, θα υπάρχουν στα αρχεία του Καρά. Από αυτές έχουν προέλθει οι νεότερες εκδόσεις του ΚΕΠΕΜ, Λύρες του Σαμμακοβιού, Κάλυμνος, Κάλαντα (κλπ.; ). Η μόνη περίπτωση να έχει χαθεί κάτι είναι τυχόν ζωντανές εκτελέσεις στο ραδιοφωνικό στούντιο, που γράφτηκαν (από το ΕΙΡ, όχι από το ΣΔΕΜ) και μετά σβήστηκαν. Αλλά δε νομίζω να έφερε ο Καράς στο στούντιο Μ/ασιάτες πληροφορητές να πουν λάιβ τραγούδια που να μην τα έχει προηγουμένως καταγράψει, έστω και χειρόγραφα στη χειρότερη.

Επομένως, αυτό που κατέγραψε πρωτογενώς ο Καράς πιστεύω πως δεν έχει χαθεί.

Από κει και πέρα, η υπόθεση για δύο αρχικά διαφορετικούς σκοπούς μπορεί δυνητικά να ενισχυθεί ή το αντίθετο, αναλόγως των ευρημάτων, αλλά είναι μάλλον απίθανο να αποδειχτεί ή να απορριφθεί με βεβαιότητα.

27

Ψιλοέχω την εντύπωση ότι ο Καράς δεν είχε σαφή διαχωρισμό των δικών του αρχείων και του υλικού που παραγόταν μέσω του τότε ΕΙΡ. Όταν, στο ένθετο του δίσκου, μιλάει για καταστροφή υλικού των «Αντιλάλων» και εκφράζει τη σχετική πικρία, αυτό μάλλον σημαίνει ότι δεν είχε φροντίσει να αντιγράψει ηχογραφήσεις (του ΕΙΡ!) που μεταδόθηκαν μέσω των αντιλάλων, στο αρχείο του δικού του συλλόγου. Το ΕΙΡ το ίδιο, εκείνη την εποχή, δεν κράταγε αρχείο των εκπομπών του και από έλλειψη χρηματικών πόρων για αγορά καινούργιων μπομπινών, συστηματικά έσβηνε παλαιότερες εγγραφές για να καταχωρηθούν καινούργιες ηχογραφήσεις (δελτίων ειδήσεων και του οτιδήποτε). Κακώς, κάκιστα, αλλά το ήξερε!

Φυσικά, συμφωνώ ότι οι καταγραφές του Καρά για αρχειακή χρήση στον δικό του σύλλογο, δεν έγιναν στα στούντιο του ΕΙΡ, αν ήθελε να ηχογραφήσει υλικό Μικρασίας π.χ. θα το έκανε με το δικό του (ένα και μοναδικό…) Τελεφούνκεν. Όμως φοβάμαι ότι οτιδήποτε ηχογραφούνταν από το ΕΙΡ για τους «Αντίλαλους», ενώ το θεωρούσε σημαντικό υλικό αρχείου, δεν φρόντιζε να το μεταγράψει σε δικές του μπομπίνες, αφού ήξερε ότι το ΕΙΡ θα το έσβηνε κάποια χρόνια αργότερα.

28

Ναι. Αλλά αυτές οι εκπομπές, αν είχαν ζωντανά παιξίματα, θα πρέπει να ήταν με τη δική του ορχήστρα.

29

Να τονίσω κάτι που ίσως δεν έχουμε αρκετά συνειδητοποιήσει: ο Καράς, εκτός από πρόεδρος του ΣΔΕΜ ήταν και υπάλληλος του ΕΙΡ, και μάλιστα διευθυντικό στέλεχος, υπεύθυνος για την εκπομπή του Ιδρύματος «Ελληνικοί αντίλαλοι». Λέει λοιπόν στο φυλλάδιο του δίσκου, γι αυτή την εκπομπή:
Κάθε τραγουδιού προηγείτο εισαγωγικόν σημείωμα και ανεφέροντο τα ονόματα του τόπου προελεύσεως και των κατά την ηχογράφησιν των τοπικών εκτελεστών ή των χορωδών κατά την αναπαραγωγήν των. Παρά ταύτα, το ούτω εγγραφόμενον εις τας εκπομπάς των «Αντιλάλων» υλικόν, είχεν ως αποτέλεσμα την διαβολήν ότι εκάμναμε διαφήμησιν ανθρώπων 80 και 90 ετών εκάστοτε, ως και την ατυχίαν να διαγράφηται κατά το πλείστον, διότι τα εθνικά μας τραγούδια εθεωρούντο κατωτέρας ποιότητος «βλάχικα», παρά των εξ επαρχιών βλαχοαστών μας, δια ΄να εγγραφούν εις τας ταινίας καντάδες, ρεμπετιές και άλλα ξενικά φθηνής ποιότητος, ευρωπαϊκα και αμερικανικά.

Δηλαδή, μάλλον έφερνε κάποιους / -οιες να τραγουδήσουν (χωρίς ορχήστρα και πρόβες) και, κοιμώμενος τον ύπνον του δικαίου βεβαίως, θεωρούσε ότι το ηχογραφημένο υλικό θα παραμείνει στα ράφια της εκπομπής. Γιατί στο φυλλάδιο συνεχίζει:
Κατά τα έτη 1957 – 60, […] απεφασίσθη η διατήρησις των ταινιών, όσων υπήρχον και όσων θα εγράφοντο εφεξής, και ούτω υπάρχει εις το Αρχείον του ΕΙΡ αρκετός αριθμός ταινιών [κ.λ.π.].

Μέχρι τότε δηλαδή, το ηχογραφημένο υλικό κινδύνευε να χαθεί και μάλλον τα περισσότερα χάθηκαν. Και τα τραγουδισμένα με την ορχήστρα και τη χορωδία του, και βεβαίως τα πολύτιμα που τραγούδησαν μόνοι τους εκείνοι που τα ήξεραν απ’ τα χωριά τους.

1 «Μου αρέσει»