Στο λήμμα «φάντης» διαβάζουμε:
«φάντης (ο)
1)Το τραπουλόχαρτο με τη φιγούρα νεαρού άντρα.
2)Απροσδόκητη, ξαφνική και συχνά ανεπιθύμητη εμφάνιση κάποιου.
“Είσαι φάντης” (1936) “…Ε, ρε κι εγώ πού διάλεξα εσένα τον μπερμπάντη/και μου ξηγιέσαι πονηρά, σε κόζαρα, ρε φάντη…”»
Εδώ έχω την εντύπωση ότι οι δύο αναφερόμενες σημασίες του λήμματος δεν διαφωτίζουν καθόλου το νόημα που έχει η λέξη «φάντης» στο συγκεκριμένο τραγούδι. Μάλιστα τη δεύτερη αναφερόμενη σημασία νομίζω πως τη συναντάμε μόνο στη φράση «φάντης μπαστούνι».
Τώρα, αν δούμε στο σύνολο τούς στίχους, διαπιστώνουμε ότι το «φάντης» εκλαμβάνεται ως συνώνυμο του «μπερμπάντη»/«ψευτοπονηράκια»/ «ψευτοαρπαγάνα». Μάλιστα κάποια στιγμή τον «κράζει»: «ίσα ρε φάντη!»
Προτείνω λοιπόν να αφαιρεθεί η δεύτερη σημασία και στη θέση της να μπει η σημασία π.χ. «διπρόσωπος», που είναι εδώ η περίπτωση.
Την εντύπωσή μου αυτή ενισχύει:
ο στίχος ενός άλλου ρεμπέτικου («είσαι λόγια και φιγούρες/σαν τον φάντη με δυο μούρες», Ρούκουνας «Σε βαρέθηκα να λες» 1937), όπου βλέπουμε καθαρά να αναδεικνύεται η διπροσωπία του φάντη, και
το γεγονός ότι υπήρχε παλαιά παράδοση/έθιμο στα καφενεία, τη Μεγάλη Παρασκευή, να «κρεμάνε» τον «φάντη» (=Ιούδα, προδότη) σηματοδοτώντας έτσι τη διακοπή των τυχερών παιχνιδιών
Έτσι νομίζω κι εγώ. Πέραν αυτού όμως, θα έλεγα ότι για μία έννοια πρόκειται κι όχι για δύο.
Φάντης είναι ο βαλές της τράπουλας. (Όχι «το τραπουλόχαρτο με τη φιγούρα νέου άντρα», αυτό θα μπορούσε να είναι ερμήνευμα του βαλέ αν υπήρχε τέτοια ανάγκη). Η λέξη λοπόν αυτή, με τη σημασία αυτή, χρησιμοποιείται άλλοτε κυριολεκτικά για το πραγματικό τραπουλόχαρτο και άλλοτε -στη φράση “φάντης μπαστούνι”- μεταφορικά, για κάποιον που εμφανίζεται επό κει που δεν τον περιμέναμε. Ο φάντης (βαλές) μπαστούνι και η απροσδόκητη εμφάνισή του αποτελούν χαρτοπαικτική αναφορά. Δεν ξέρω να πω περισσότερα, αλλά φαίνεται πως υπάρχει κάποιο χαρτοπαίγνιο όπου η ξαφνική εμφάνιση του βαλέ μπαστούνι ανατρέπει το παιχνίδι.
Αυτή την έννοια δεν την ήξερα, ούτε τα τραγούδια, όθεν δεν έχω άποψη. Θέλω απλώς να σχολιάσω ότι το «σαν τον φάντη με δυο μούρες» μου φαίνεται λίγο παράξενο, αφού και ο ρήγας και η ντάμα δυο μούρες έχουν κι αυτοί.
Ε, να αποκλείσουμε πρώτα την ντάμα (καθώς δεν μπορεί να λέει η γυναίκα τον άντρα «ντάμα») και να μείνουμε με τους άλλους δύο «δίμουρους». Φαίνεται λοιπόν πως τη ρετσινιά του διπρόσωπου/προδότη/ιούδα την είχε παλαιόθεν ο φάντης, όπως φαίνεται και από το ότι αυτόν διάλεγε ο λαός για να «κρεμάει» τη Μ. Παρασκευή, και όχι τον ρήγα. Άλλωστε, έχω την εντύπωση ότι το εμβληματικότερο μεταξύ των 2 χαρτιών είναι ο βαλές/φάντης και όχι ο ρήγας. Και, τέλος, για «φάντη» μιλούν -με την κακόσημη έννοια- και τα δύο τραγούδια, αυτόν κατονομάζουν -και όχι τον ρήγα.
Όμως, όποιον δεν γνωρίζει τι είναι ο βαλές, καθόλου δεν θα τον διαφωτίσουμε, αντίθετα θα τον στείλουμε να ψάξει και τι είναι ο βαλές.
Θεωρώ ότι η α’ έννοια «τραπουλόχαρτο με τη φιγούρα νεαρού άντρα» αρκεί, με την προσθήκη δίπλα: «ο βαλές», μόνο για τους επαΐοντες.
Περισσότερο προσπάθεια για ομοιοκαταληξία φαίνεται πως γίνεται στο στίχο.
Πιο πολύ θεωρώ ότι έχει το νόημα: «μου φανερώθηκες», «μου αποκαλύφθηκες».
Το κρέμασμα του «φάντη» στα καφενεία δήλωνε αποκλειστικά τη διακοπή χαρτοπαιξίας, σε μερικές περιπτώσεις όλη τη Μεγαλοβδομάδα, στις περισσότερες μόνο τη Μ. Παρασκευή.
Σύνδεση όμως φάντη – Ιούδα πώς προκύπτει;
Μάλιστα, σε κείμενα διαβάζουμε και τα δυο: στο καφενείο κρέμαγαν το “φάντη” και παραδίπλα έκαιγαν ομοίωμα του Ιούδα – κατά την παράδοση.
Αν ο “φάντης” σηματοδοτούσε και τα δυο, προς τι η δεύτερη ενέργεια;
Ε καλά, δεν είναι και καμιά σπάνια έννοια. Εγώ πώς το ξέρω, που δεν ξέρω να παίζω ούτε ένα παιχνίδι; Αν πρέπει να φροντίζουμε και για όποιον δεν έχει δει ποτέ του τράπουλα, ας βάλουμε και μια φωτογραφία μη νομίζει ότι εικονίζει σημερινούς φοιτητές.
ο στίχος ενός άλλου ρεμπέτικου («είσαι λόγια και φιγούρες/σαν τον φάντη με δυο μούρες»,
"Περισσότερο προσπάθεια για ομοιοκαταληξία φαίνεται πως γίνεται στο στίχο. Πιο πολύ θεωρώ ότι έχει το νόημα: «μου φανερώθηκες», «μου αποκαλύφθηκες».
Προσωπικά θεωρώ ξεκάθαρη την παρομοίωση: «είσαι όλο λόγια και φιγούρες» όπως ο φάντης(=διπρόσωπος/απατεωνίσκος/οπισθόβουλος κλπ)
«Σύνδεση όμως φάντη – Ιούδα πώς προκύπτει; […] Αν ο “φάντης” σηματοδοτούσε και τα δυο, προς τι η δεύτερη ενέργεια;»
Η συσχέτιση φάντη-Ιούδα-προδότη μού προέκυψε από μια περιήγηση στο διαδίκτυο.
Όσο για το κάψιμο του Ιούδα, αποτελούσε αυτόνομο έθιμο, εκτός χαρτοπαικτικού συγκειμένου. Στα καφενεία, με το κρέμασμα του φάντη, πέραν της διακοπής των τυχερών παιχνιδιών, είχαμε έτσι και ευθεία αναφορά στο τέλος του Ιούδα.
Ας υπογραμμίσω τέλος, όσον αφορά ιδίως το πρώτο τραγούδι, ότι η ευθεία απεύθυνση της ηρωίδας προς τον «ψευτοπονηράκια» («-Ίσα ρε φάντη!») αλλά και ο ίδιος ο τίτλος του τραγουδιού («Είσαι φάντης») μας οδηγούν άνετα να μπορούμε να αντικαταστήσουμε το «φάντης» με το «διπρόσωπος/οπισθόβουλος/ «ιούδας»/ «προδότης»/άτιμος κλπ.
Από την άλλη, σόλοικη και ανεδαφική μού φαίνεται η εξίσωση «Ίσα ρε φάντη»= «Ίσα ρε που μου φανερώθηκες/αποκαλύφθηκες» ή η άλλη «Είσαι φάντης»= «Είσαι «φανερωθείς/αποκαλυφθείς»
Επίσης δεν γνωρίζω τέτοια σημασία: φάντης=που φανερώνεται/αποκαλύπτεται
Θα ρωτήσω κάτι που δεν έει σχέση με το γλωσσάρι αλλά, εγκυκλοπαιδικά, την ίδια τη λέξη:
Τι σημαίνει φάντης; Δεν είναι το τραπουλόχαρτο, είναι η φιγούρα που εικονίζεται. Ο ρήγας είναι βασιλιάς, οπότε και το χαρτί «ρήγας» δείχνει ένα ρήγα, δηλαδή ένα βασιλιά. Ντάμα ξέρουμε τι σημαίνει. Ο βαλές είναι ακόλουθος, ένα είδος υπηρέτη που δεν προσφέρει καμιά σπουδαία υπηρεσία αλλά προσδίδει κύρος. Φάντης πάλι το ίδιο είναι;
Ρωτώ γιατί μου κάνει εντύπωση να προέρχεται από μια λέξη που σημαίνει νήπιο. (Ωστόσο infanta είναι η βασιλοπούλα, ανεξαρτήτως ηλικίας, παρόλο που αρχικά η λέξη σημαίνει όντως νήπιο κορίτσι.)
Ευχαριστώ Άνθιμε. Συναρπαστικό (όπως αναμενόταν). Το ζουμί σε σχέση μ’ αυτό που ρώτησα είναι:
Η ιταλική λέξη fante, πριν χρησιμοποιηθεί για τα τραπουλόχαρτα (1475) σήμαινε «νήπιο», ύστερα «παιδί, υπηρέτης» και «νέος άντρας», και μετά «πεζός στρατιώτης» (1310, σύμφωνα με το ετυμολογικό λεξικό Zanichelli). Όλες αυτές οι χρήσεις είναι παλαιότερες από την πρώτη καταγραμμένη χρήση του χαρτοπαικτικού όρου.
(Μαθαίνουμε δε επίσης ότι από το fante=πεζός στρατιώτης βγήκε η fanteria, κι από αυτήν η ελληνική φανταρία, και από αυτήν ο φαντάρος!)
Άλλο που μαθαίνουμε είναι ότι και στο αρσενικό, infante είναι ο πρίγκιπας, όμως αυτά στα ισπανικά και τα πορτογαλικά που κράτησαν και το αρχικό in-, ενώ ο φάντης και ο φαντάρος είναι από τα ιταλικά που το απέβαλαν.