Συζήτηση για το λήμμα ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ

Το Ρεμπέτικο Γλωσσάρι Συζήτηση για το Ρεμπέτικο Γλωσσάρι
1

Στο λήμμα αυτό, διαβάζουμε ότι η λέξη «μπεζεστένι» ακούγεται στο τραγούδι: “Στου μπεζεστένη την αυλή” (1932) του Γαβαλά.

Ο πρώτος προβληματισμός μου είναι εάν η λέξη (“το μπεζεστένι») υπάρχει αυτούσια σε ρεμπέτικο τραγούδι. Ο δεύτερος προβληματισμός αφορά το αναφερόμενο τραγούδι, όπου πρόκειται πάντως για κύριο όνομα (Ο Μπεζεστένης). Σκέφτομαι ότι ο Γαβαλάς στο συγκεκριμένο τραγούδι χρησιμοποιεί το μοτίβο που βρίσκουμε και σε άλλες περιπτώσεις, π.χ. Μές του Τσαμπάση την αυλή, σκοτώσαν ένα χασικλή (Μενεμενλής, 1927)

ή «Μες του Τζοάνου την αυλή» κλπ, οπότε και εδώ ο «ήρωας» είναι κάποιος Μπεζεστένης και όχι το «μπεζεστένι». Κάνω και την υπόθεση ότι το όνομα μπορεί ενδεχομένως να το άντλησε από παλιότερα διαβάσματα, όπως του Ι. Κονδυλάκη (Ι.Κονδυλάκης, «Οι Άθλιοι των Αθηνών», 1895 και επανεκδόσεις) που φαντάζομαι ήταν δημοφιλές και διαχρονικό ανάγνωσμα. Εκεί διαβάζουμε (σελ. 468-69):«Είς δε ακούσας το παράδοξον όνομα Μπεζεστένης, το οποίον ήτο χαραγμένον επί της μαχαίρας, δι ’ ής εξετελέσθησαν οι φόνοι , έμεινε σύννους […]
-Ναι, ναι, αυτός είνε, τώρα θυμούμαι κ’εγώ. Στην Πόλη και στη Σμύρνη τον έλεγαν Μπεζεστένη γιατί έκανε τις μπάζες του στα μπεζεστένια […]»

Τέλος (bonus!), σερφάροντας, πέτυχα και την καταχώριση του τραγουδιού του Γαβαλά στη LIBRARY OF CONGRESS COPYRIGHT OFFICE CATALOG OF COPYRIGHT ENTRIES:

https://books.google.gr/books?id=TzhjAAAAIAAJ&pg=PA178&dq="στου+μπεζεστένη"&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwiI0qv8-JXtAhW_AhAIHTeRB5wQ6AEwAXoECAAQAg#v=onepage&q="στου%20μπεζεστένη"&f=false

Οπότε, συμπερασματικά θα έλεγα (εάν δεν υπάρχει σε ρεμπέτικο ο όρος στο ουδέτερο), με αυτό το παράδειγμα τραγουδιού το λήμμα πρέπει να είναι «Μπεζεστένης (ο)» με όποια επεξηγηματικά σχόλια χρειάζονται

2

Βάζω και αυτό το τραγούδι, που αναφέρει Κάποιον Μπεζεστένη.

1 «Μου αρέσει»
3

Ναι μπράβο, ωραίο εύρημα!

4

Ωραίο εύρημα και γι’ άλλους λόγους. Είναι γεμάτο από στιχάκια που συνήθως τα συνδέουμε με συγκεκριμένα άλλα τραγούδια:

-Τούτοι οι μπάτσοι που 'ρθαν τώρα…
-…που 'μαι / που ‘ναι απ’ το πρωί χαρμάνι (εδώ λέει και τα δύο σε διαφορετικα΄δίστιχα!)
-τράκα τρούκα τη μαχαίρα…

5

Και ο τύπος “μπεζεστένι” απαντά:

“Σαν της Σμύρνης το γιαγκίνι”

“…Σμύρνη φτωχομάνα Σμύρνη,
που είναι η ομορφιά σου ‘κείνη,
κάηκες από θεμέλια
σκεπαστά και μπεζεστένια…”

Οπότε, μένει να προστεθεί και το λήμμα “μπεζεστένης”.

3 «Μου αρέσει»
6

Σχετικά με το “μπεζεστένι”, όντως σε ρεμπέτικο δεν θυμάμαι να το έχω συναντήσει ως αγορά αλλά η λέξη “μπεζεστένια” υπάρχει στο παραδοσιακό της Σμύρνης που λέει ο Ρούκουνας “Φτωχομάνα Σμύρνη” ή “Σαν της Σμύρνης το γιαγκίνι”.
“… κάηκες από θεμέλια
σκεπαστά και μπεζεστένια”.

Υ.Γ Μαζί γράφαμε Ελένη.

2 «Μου αρέσει»
7

“μπεζεστένης, ο”.

…

8

Τώρα όμως που το ξαναβλέπω, δεν ξέρω αν έχει νόημα να προσθέσω κάτι επιπλέον σε ένα νέο λήμμα “Μπεζεστένης ο”.
Προφανώς ήταν και είναι ακόμα επώνυμο ανθρώπων που μπορεί να σχετίζονταν με οικονομικές δραστηριότητες γύρω από ένα μπεζεστένι, μια σκεπαστή αγορά, μπορεί και όχι, όμως.

Οπότε, λέω να προστεθεί μόνο παράδειγμα στο λήμμα “μπεζεστένι” και όχι κάτι περισσότερο.

1 «Μου αρέσει»
9

Αν υπάρχουν δύο διαφορετικά τραγούδια που αναφέρουν τον Μπεζεστένη, μάλλον ως τεκετζή απ’ ό,τι καταλαβαίνω, τότε πιθανόν να ήταν συγκεκριμένο υπαρκτό πρόσωπο. Το τι σημαίνει το όνομά του μας είναι βέβαια εντελώς αδιάφορο, η πιθανότντα όμως να υπήρχε ένας τεκές κάποιου Μπεζεστένη και να μαρτυρείται αυτό σε δύο τραγούδια παρουσιάζει κάποιο ενδιαφέρον.

Γενικά, οσάκις ακούω σε τραγούδια για τον τεκέ του Νώντα, του Μάνθου, της Μαριγώς, του Τσαμπίκου κλπ. δε δίνω καμία σημασία. Θεωρώ ότι το αν πρόκειται για πραγματικούς τεκέδες και πρόσωπα ή για τυχαία πλασματικά ονόματα (και συνεπώς αν τα τραγούδια έχουν και μια διάσταση ρεπορτάζ ή όχι) είναι αναπάντητο και άρα αδιάφορο ερώτημα. Όταν όμως κάποιος από αυτούς επανεμφανίζεται και σε δεύτερο τραγούδι, εκεί αλλάζει το πράγμα.

2 «Μου αρέσει»
10

Δεν αναφέρουν και τα δυο τον Μπεζεστένη ως τεκετζή.

Το “Στου Μπεζεστένη την αυλή” απλά μιμείται το μοτίβο " μέσα στη χ, ψ, αυλή" [Τζοάνου, Μπαρμπα-Γώγου κ.λπ.] χωρίς όμως να υπονοείται και κάτι άλλο.

Στους “Μπαγαμάδες”. του 1928, αναφέρει:
“…παίζω μεσ’ στου Μπεζεστένη
και τον αργιλέ μου φέρνει…”

Υπονοείται κάτι εδώ, αλλά από την άλλη, αν θυμάμαι καλά, δεν έχω συναντήσει το όνομα “Μπεζεστένης” στους γνωστούς από τις αφηγήσεις π.χ. του Μάθεση ή του Μάρκου τεκετζήδες.

11

Ναι, αλλά σκοτώσαν ένα χασλικλή. Το ότι βρέθηκε ο χασικλής στην αυλή του Μπεζεστένη δε σημαίνει οπωσδήποτε ότι ο Μπεζεστένης είχε τεκέ (και στην αυλή της εκκλησίας θα μπορούσαν να τον σκοτώσουν). Όύτε επειδή φέρνει στο άλλο τραγούδι τον ναργιλέ σημαίνει οπωσδήποτε ότι είναι ο τεκετζής. Στο καθένα ξεχωριστά θα μπορούσε να είναι ένα τυχαίο όνομα. Επειδή όμως ακριβώς είναι δύο, λέω ότι αρχίζει να διαγράφεται μια πιθανότητα να ήταν τελικα΄τεκετζής.

Το ότι πατάει σε στάνταρ μοτίβο «μες στου ΧΧ τηναυλή» είναι γεγονός. Αλλά δε σημαίνει ότι το όνομα είναι τυχαίο. (Θα μπορούσε, θα μπορούσε και όχι).

1 «Μου αρέσει»
12

Για τον Μπεζεστένη, υπάρχει αναφορά και στο λήμμα “τεκέδες και τεκετζήδες” του sealabs, κάτω από την αναφορά στον τεκέ του Ζουάνου.

18. Ο τεκές του Ζουάνου

Ο Μάρκος Βαμβακάρης, λέει:

Ο πρώτος τεκές, έχω ακούσει, ήτανε του Ζουάνου του Καλοκαιρινού, τα λουτρά. Έπαιζε μπουζούκι και χόρευε ζεϊμπέκικο καλό.

Μες στου Ζουάνου την αυλή,

σκοτώσαν ένα χασικλή

Δεν πρόκανα να πάω, αυτός πέθανε.

Φαίνεται ότι τους παραπάνω στίχους είχε υπόψη του ο Σωτήρης Γαβαλάς ή Μεμέτης, όταν έγραφε:

Στου Μπεζεστένη την αυλή

σκοτώσαν ένα χασικλή…

ή ο Νταλγκάς όταν τραγουδάει:

Στου Μπάρμπα Γώγου την αυλή

σκοτώσαν ένα χασικλή…

https://rebetiko.sealabs.net/mediawiki/index.php/Τεκέδες_και_τεκετζήδες

Στο blog “Το ρεμπέτικο τραγούδι” έχει την εξής ενδιαφέρουσα αναφορά:

19.- Του Ζουάνου (Μπεζεστέν).Κατά τον Μάρκο, ο «πρώτος» τεκές. Του Καλοκαιρινού. Στα λουτρά.Αναφ.Τραγ. «Στου Μπεζεστένη την αυλή» του Σωτήρη Γαβαλά και «Στου μπάρμπα Γιώργου την αυλή» με τον Αντώνη Νταλκά

Βλέποντας ότι Μπεζεστέν είναι διάφορες αγορές (βρίσκω αναφορά στην Λάρισα, στην Θεσσαλονίκη, στην Αδριανούπολη και άλλού). Μπορούμε να πούμε ότι του Ζουάνου ο τεκές βρίσκεται σε κάποιο Μπεζεστέν. Και κάπως έτσι έμεινε το “στου Μπεζεστένη”.

13

Τους τεκέδες του Πειραιά «έδειξε» και ο Μάρκος μέσα από το τραγούδι του «Ο χαρ­μάνης». Ο πρώτος ήταν του Ζουάνου του Καλοκαιρινού. Υπήρχαν και του Κωλομπότση, του Μίχαλου, του Φούκα, του Σάλωνα, του Αβίγλη…«Όλοι οι τεκέδες ήταν ίδιοι, αφηγείται ο Βαμβακάρης.

Πηγή: http://harokopoi.blogspot.com/2013/03/blog-post_305.html?view=flipcard

Υπάρχει αναφορά στον τεκέ του Ζουάνου στην αυτοβιογραφία του Μάρκου;

EDIT: Κάποιες αναφορές στον τεκέ του Ζουάνου:

  1. Documento

    Ο πιο πολυτελής τεκές ανήκε στον Τζόανο, ένα καλόπαιδο με μακρά καριέρα στα ξεκαθαρίσματα λογαριασμών. Φαινομενικά ήταν ουζερί, με ελαφροντυμένα κορίτσια που ό,τι ήθελε προκύψει. Μέσα όμως γινόταν το νταλαβέρι. Ούτε από εκεί ήταν εξασφαλισμένο ότι θα έβγαινες ζωντανός «Μες του Ζουάνου την αυλή / σκοτώσαν ένα χασικλή», έλεγε ένα τραγούδι της εποχής.

    https://www.documentonews.gr/article/fysa-royfa-traba-tone

  2. Άρθρο του Κώστα Φαλτάιτς στο “Μπουκέτο” (1929)
    ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΜΠΑΓΛΑΜΑ.pdf (427,7 KB)

Τζοάνος: Παλαιός χασισέμπορος του Πειραιώς.

Screenshot 2020-11-23 at 15.34.24
Screenshot 2020-11-23 at 15.34.24854×788 135 KB

14

Μπερδεύτηκα μ’ αυτούς τους συσχετισμούς.

18. Ο τεκές του Ζουάνου

Ο Μάρκος Βαμβακάρης, λέει:

Ο πρώτος τεκές, έχω ακούσει, ήτανε του Ζουάνου του Καλοκαιρινού, τα λουτρά. Έπαιζε μπουζούκι και χόρευε ζεϊμπέκικο καλό. […] Φαίνεται ότι τους παραπάνω στίχους είχε υπόψη του ο Σωτήρης Γαβαλάς ή Μεμέτης, όταν έγραφε:

Στου Μπεζεστένη την αυλή
σκοτώσαν ένα χασικλή…

ή ο Νταλγκάς όταν τραγουδάει:

Στου Μπάρμπα Γώγου την αυλή
σκοτώσαν ένα χασικλή…

Αν ο Ζουάνος είχε τεκέ, και υπάρχει και τραγούδι «μες στου Ζουάνου την αυλή», από πού κι ως πού ταυτίζεται με τον Γώγο και τον Μπεζεστένη;

Εδώ πάλι, ενώ κάπποιος συσχετισμός αρχίζει να φαίνεται ανάμεσα στον Ζουάνο και σ’ αυτό που ψάχνουμε, δεν καταλαβαίνω καθόλου τι σημαίνει η παρένθεση. Λέξη μπεζεστέν δεν υπάρχει. Ή θα είναι το μπεζεστένι (που κλίνεται: του μπεζεστενιού κλπ.), η αγορά, οπότε η παρένθεση θα σήμαινε ότι του Ζουάνου είναι στο μπεζεστένι, ή θα είναι ο Μπεζεστένης, όνομα, και τότε η παρένθεση θα σήμαινε ότι ο Ζουάνος ήταν γνωστός και ως Μπεζεστένης (όνομα και παρατσούκλι ή κάτι τέτοιο). Το «(Μπεζεστέν)» σκέτο δεν το καταλαβαίνω.

Μπεζεστένια είναι, όχι μπεζεστέν. Τα τούρκικα δάνεια στα ελληνικά κλίνονται: το κέφι, το ντέρτι, το μπεζεστένι. Μη μας μπερδεύει το γεγονός ότι σήμερα η λέξη είναι ασυνήθιστη. Αν ο τεκές ήταν σε κάποιο μπεζεστένι, ο στίχος θα έλεγε «στου μπεζεστενιού την αυλή». Ή, επειδή αυτό δεν έχει μέτρο, ίσως «στο μπεζεστένι στην αυλή».

Αν ακούμε «στου Μπεζεστένη την αυλή» τότε είναι με ήτα, είναι αρσενικό, και είναι ανθρωποωνύμιο.

15

Πολύ πιθανό αυτό. Άλλωστε το επώνυμο φαίνεται να υπήρχε (τουλάχιστον το 1892) και ας μην ήταν ο ίδιος και απλά να ήταν συνωνυμία.
Ρίξτε μια ματιά στη πρώτη στήλη :
https://srv-web1.parliament.gr/main.asp?current=398279

mpezestenis
ΕΦΗΜΕΡΙΣ 13 Ιανουαρίου 1892

1 «Μου αρέσει»
16

Κατά πάσα πιθανότητα ήταν κάτι σας μοτίβο:
«στου χ, ψ, την αυλή
σκοτώσαν ένα χασικλή»

και το προσάρμοζαν ανάλογα: άλλοτε ήταν η αυλή του Ζουάνου, άλλοτε του Μπεζεστένη, άλλοτε του Μπαρμπα-Γώγου κ.λπ.

Στο αρσενικό γένος φαίνεται να είναι το όνομα, «ο Μπεζεστένης» και ίσως είναι - και σ’ αυτή την περίπτωση, όπως και στην πιο πάνω ανάρτηση - ψευδώνυμο.

Όσο γι αυτό:
«…Ο Μάρκος Βαμβακάρης, λέει:
Ο πρώτος τεκές, έχω ακούσει, ήτανε του Ζουάνου του Καλοκαιρινού, τα λουτρά…»

Ζουάνος / Τζοάνος; Τι όνομα άραγε να είναι; Ιωάννης; Ή, κανονικό επώνυμο και το «Καλοκαιρινός» παρατσούκλι;

Και για «τα λουτρά» που αναφέρει ο Μάρκος, ποια εννοεί και πού ακριβώς ήταν;

Μήπως πρόκειταιι για τα «Λουτρά Παλαντζιάν» στην Ανάσταση, στο Κερατσίνι;

1 «Μου αρέσει»
17

Πιθανόν. Δεν έχω ξανακούσει τέτοιο όνομα, αλλά υπάρχουν επώνυμα Τζου(γ)ανάτος, Τζουγανάκης κλπ. Αλλά και η άλλη εκδοχή εξίσου πιθανή, να ήταν επώνυμο και να είχε και το παρατσούκλι Καλοκαιρινός (ή αντιστρόφως).

18

Ο διάσημος τεκετζής λεγόταν Τζοάνος. Η συνοικία της Δραπετσώνας συνοικία Καλοκαιρινού.

ΥΓ. Με αφορμή την Αυτοβιογραφία του Μάρκου, ένα σχόλιο. Από το 1973 που πρωτοκυκλοφόρησε το βιβλίο μέχρι το 1978 που το έβγαλε ο Παπαζήσης πέρασαν 5 χρόνια. Μου κάνει εντύπωση λοιπόν: κανένα μάτι δεν έριξε μια δεύτερη ανάγνωση το 1978 ούτε και μετά; Όπως ακριβώς τυπώθηκε το 1973, με τα όποια λάθη και αβλεψίες, έτσι εξακολουθεί μέχρι σήμερα…

19

Εγώ έχω την έκδοση του 1978, η υπογραφή του Β. Βαμβακάρη φυσικά τυπωμένη, και την ανατύπωση της Ελευθεροτυπίας, με ακριβώς την ίδια πρώτη εσωτερική σελίδα (Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1978) και την ίδια τυπωμένη υπογραφή. Φυσικά, πρόκειται για φωτοανατύπωση.

20

Ο δρόμος που χωρίζει γεωγραφικά το Κερατσίνι, τη Δραπετσώνα και τον Πειραιά (Ταμπούρια) ονομάζεται Καλοκαιρινού. Ξεκινάει από τη Λεωφόρο Σαλαμίνος και καταλήγει στη μάντρα της ΚΟΠΗ. Απλά εάν παίζει ρόλο αυτό.
Δύο στενά δυτικότερα από τη μάντρα της ΚΟΠΗ, στα όρια Κερατσίνι - Δραπετσώνας είναι τα Λουτρά Παλαντζιάν. Μετά από πολλά χρόνια έχει γίνει καλλιτεχνικό σχολείο και μάλιστα πρότυπο.

3 «Μου αρέσει»