Μήπως ξέρουμε από πού προήρθε η λέξη “πατινάδα”;
Στον Μπαμπινιώτη, λέει για την ετυμολογία, ότι προέρχεται από το “πατινός”, (πάτος) τελευταίος, επειδή ήταν συνήθως το τελευταίο τραγούδι του γλεντιού (δεν προλαβαίνω να αντιγράψω επακριβώς, εάν θέλετε επανέρχομαι αργότερα).
Αδυνατώ να το ετυμολογήσω. Ο Μπαμπινιώτης, πάντως, έχει μία ετυμολόγηση - ντροπή για λεξικογράφο. Αντιγράφω:
[ετυμ.<μα(ν)τινάδα (βλ. λ.), με την επίδρ. του διαλεκτ. πατινός, “τελευταίος”, (,πάτος), επειδή αυτό το είδος τραγουδιού ήταν το τελευταίο στα γλέντια].
(τη μα(ν)τινάδα, στο σχετικό λήμμα, την ετυμολογεί από το ιταλικό (= βενετσιάνικο, σκέφτομαι εγώ) matinada = (τραγουδάκι) πρωϊνό. Περίεργο και αυτό, αν και όχι απαράδεκτο, αφού μαντινάδες πρωϊνές δεν υπάρχουν (εκτός αν εννοούνται πρωϊνές οι τελευταίες ώρες ενός γλεντιού), αλλά ας παραδεχτούμε ότι εδώ τουλάχιστον η φωνητική ομοιότητα είναι πάρα πολύ κοντινή.)
Μπάμπη, μαζί γράφαμε!..
Εμένα πάλι μού φαίνεται λογική αυτή η ετυμολόγηση. Δεν είχα υπόψη μου τη λεπτομέρεια για το “πατινός”. Δεν είχα διαβάσει τον Μπαμπινιώτη αλλά μια αρκετά διαδεδομένη ετυμολιγική πληροφορία που ούτε θυμάμαι αλλά ούτε και μπορώ να βρω από ποιον πρωτοβγήκε, γιατί πλέον κυκλοφορεί διάχυτη.
“Πατινάδα” σημαίνει άκρες-μέσες καντάδα. Ανάλογα με τις τοπικές μικροδιαφοροποιήσεις μπορεί να σημαίνει ειδικότερα:
α) την καθεαυτού καντάδα, δηλ. τραγούδι κάτω από το παράθυρο καποιανού (κυρίως της αγαπημένης αλλά όχι υποχρεωτικά)
β) τραγούδι στο δρόμο, από μια παρέα που γλεντούσε σε κάποιο χώρο (π.χ. ταβέρνα) και αφού ολοκλήρωσε το γλέντι της έχει όρεξη να συνεχίσει ακόμη (κλασική συνήθεια σε αρκετά μέρη)
γ) τραγούδι ή οργανικό σκοπό της γαμήλιας πομπής
δ) κατ’ επέκταση του γ, γαμήλια μουσική που μπορεί και να μην είναι πομπική αλλά χορευτική
Στα μέρη όπου για το α ή το β συνηθίζεται να χρησιμοποιούνται ειδικοί σκοποί, αυτοί συχνά ονομάζονται “σκοποί της αυγής” ή “σκοποί της νύχτας”. Μπορεί μάλιστα ο ίδιος σκοπός να ονομάζεται αδιακρίτως της αυγής ή της νύχτας. Αυτό δείχνει ότι είναι σκοποί που λέγονται μεν αργά, αλλά το πόσο αργά, αν δηλαδή θα έχει ξημερώσει ή θα είναι ακόμα νύχτα, δεν έχει σημασία να προσδιοριστεί: αρκεί που ο σκοπός λέγεται στα τελειώματα του γλεντιού.
Βάσει αυτών, ο συσχετισμός μεταξύ των λέξεων matinada (εωθινή, αυγινή, πρωινή) και πατινάδα δεν είναι τραβηγμένος από τα μαλλιά. Η αλλαγή μ>π είναι φαινόμενο που ξανασυναντιέται.
Η αντίρρηση που θα μπορούσε κανείς να προβάλει είναι: και τότε γιατί η λέξη μαντινάδα, που διατηρείται πιο κοντά στην αρχική μορφή του matinada, έχει τόσο άσχετη σημασία; (Διότι για τη μαντινάδα, η επικρατούσα ετυμολογία είναι πάλι η ίδια, ότι προέρχεται από το matinada αλλά είχε άλλη μορφολογική και σημασιολογική εξέλιξη με αποτέλεσμα να φτάσουμε σε δύο ανεξάρτητες λέξεις.)
Χωρίς να μπορώ να λύσω τελεσίδικα αυτή την αντινομία, έχω να καταθέσω την αναφιώτικη λέξη ματινάδα (έτσι ακριβώς όπως τη γράφω). Η σημασία της είναι “πατινάδα”, η μορφή της όμως είναι η πλησιέστερη στο θεωρούμενο ως αρχικό matinada.
"Έχεις τσουκάλι πήλινο και ψήνεις φασουλάδα και ‘γω απ’ τη λαχτάρα μου , παίζοντας την κιθάρα μου σου κάνω πατινάδα."Τραγουδάει ο Στελλάκης Περπινιάδης:
Έχει την έννοια της καντάδας στο συγκεκριμένο τραγούδι
Περικλή και Νίκο, ο Δημήτρης δεν ζήτησε να του εξηγήσουμε τι είναι η πατινάδα, αυτό είμαι σίγουρος πως το ξέρει.
Όσο για την ετυμολόγηση, επιμένω στο χαρακτηρισμό που έδωσα. Δεν είναι υποχρεωτικό, ένα καθηγητής της γλωσσολογίας και λεξικογράφος να ξέρει και λεπτομέρειες από λαϊκά μουσικά δρώμενα. Όμως, αν δεν ξέρει, ρωτάει και, αν δεν βρεί άκρη, δεν χρησιμοποιεί εύκολα την όποια ετυμολόγηση τον βολέψει. Ούτε η μα(ν)τινάδα, ούτε η πατινάδα έχουν για κύριο χαρακτηριστικό το ότι λέγονται τελευταίες στα γλέντια ή λέγονται το πρωΐ.
Μα ο τίτλος του θέματος αυτό ακριβώς ρωτάει.
Για τη μαντινάδα δεν μπορώ να διαφωνήσω. Για την πατινάδα όμως, το ότι λέγεται ακριβώς σ’ αυτές τις περιστάσεις είναι επαρκώς χαρακτηριστικό ώστε να ονμοματοδοτούνται αναλόγως και οι σχετικοί σκοποί.
Όσα ξέρω πρώτο χέρι προέρχονται από τα νησιά. Στη στεριά μπορεί να έχουν αλλιώς τα πράγματα. Αλλά μια ενετογενής λέξη προφανώς από τα νησιά θα πρωτοπέρασε στο ελληνικό λεξιλόγιο.
Μιας και μόλις έμαθα (νομίζω δηλαδή!) να ανεβάζω ηχητικά αρχεία, ακούστε τους ολυμπίτικους “Σκοπούς της Νύχτας”. Μιας και δεν πρόκειται για πραγματικό γλέντι, οι μαντινάδες δεν είναι απόλυτα ενδεικτικές. Ωστόσο η δεύτερη από τις τρεις είναι. Αυτοί οι σκοποί (μαζί μ’ άλλον ένα, συνολικά τέσσερις) λέγονται συστηματικά στο τέλος των γλεντιών, ειδικότερα δε τους δύο πρώτους τους έχω ακούσει-παίξει-τραγουδήσει πολλές φορές και μετά το τέλος του γλεντιού, στην πατινάδα (στους δρόμους). Ελπίζω να πέτυχε το ανέβασμα.
[Προς αποφυγή επαναλήψεων: Μπάμπη, όχι μόνο στην Κάρπαθο. Απλώς από εκεί έχω πρόχειρο παράδειγμα. Νίκο, οι σκοποί έχουν ονόματα, όχι λόγω δισκογραφικής επιδράσεως.]
Βασικά, την ετυμολόγηση ψάχνω. Ξέρω τι σημαίνει σήμερα. Παλιότερα;
Δημήτρη, πιθανολογώ να σήμαινε ανέκαθεν το ίδιο, από τότε που πρωτοχρησιμοποιήθηκε η λέξη στα ελληνικά. Δεν μπορώ να θυμηθώ άλλη λέξη για το ίδιο πράγμα, που να είναι ελληνική (μόνο καντάδα και σερενάτα).
Στον e-Τριανταφυλλίδη το μόνο που βρίσκω είναι αυτό.
Αν ξέρετε να μου υποδείξετε ένα τζάμπα πρόγραμμα, από αξιόπιστη πηγή, που να ανοίγει αρχεία .djvu, θα σας πω και τη γνώμη του Δημητράκου.
Άκυρο το λινκ, ε;
Τέλος πάντων, το λήμμα δε βρίσκεται, βρίσκεται μόνο η λ. κλωτσοπατινάδα, που ετυμολογείται από την κλωτσιά και το β’ συνθετικό όπως στον Μπαμπινιώτη. Για να μην μπούμε σε συζητήσεις του τύπου «μα η κλωτσοπατινάδα δε γίνεται μόνο πρωί», ας πούμε ότι δε βρέθηκε το λήμμα και τέρμα.
Α, θυμήθηκα μια ελληνική λέξη: νυκτωδία. Καλά κρασιά. Μιλάμε προφανώς για ένα πράγμα που ποτέ δεν είχε ελληνική ονομασία.
Το πιθανότερο είναι να προέρχεται από το πατώ +άδω.
Πατινάδες ήταν αυτοσχέδια τραγούδια που τα τραγουδούσαν (ή και τα χόρευαν) από σπίτι σε σπίτι, στους μαχαλάδες, είτε τη νύχτα με συνοδεία έγχορδων οργάνων και ήταν περίπου νυχτερινές καντάδες είτε σε άλλες περιπτώσεις την αυγή, στο παράθυρο της νύφης και ήταν νυφιάτικα τραγούδια είτε κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης γιορτής, τοπικής ή πανελλήνιας, με περιεχόμενο όχι μόνο ερωτικό, αλλά και σκωπτικό, και πατριωτικό ακόμα.
Ειδικά τα παλιότερα χρόνια βρίσκονται πολλές αναφορές σε πατινάδες.
Κοινό τους χαρακτηριστικό ο συνδυασμός της βόλτας στους δρόμους και του τραγουδιού.
Δεν το βρίσκω πιθανό:
α) Τα ενδιάμεσα γράμματα -ιν- μένουν αδικαιολόγητα
β) Το πατώ δεν έχει κάποια εμφανή σημασιολογική σχέση
γ) Κατάληξη -α που να προσκολλάται κατευθείαν στο θέμα του ρήματος δεν υπάρχει. Παράγωγα και παρασύνθετα του άδω συνήθως λήγουν σε -ωδία (χορωδία κλπ.), σπανιότερα σε -[i]ωδή /i, -[i]ωδός /i, αλλά σε -άδα όχι. Ούτε με άλλα ρήματα θυμάμαι παρόμοια παραγωγή.
Συμφωνώ, εδώ είναι το κυρίως νόημα της λέξης.
Δεν με πείθει αυτό, Ελένη μου, γιατί δεν βλέπω καμμία περίπτωση όπου ο λαός άδει μη πατώντας κάπου, όταν τραγουδάει κάτι που δεν είναι πατινάδα. Άσε που η κατάληξη – άδα είναι κοινότατη, όπως στα λιακάδα (ηλιακή παρουσία), φασολάδα, λεμονάδα και πάρα πολλά άλλα, που προέρχονται μάλλον από τη μεταφορά στην ελληνική γλώσσα του λατινογενούς – ade (serenade, ballade, limonade κλπ.).
Σχόλιο Περικλή:
Στο χορό του Ζαλόγγου αι γυναίκες ήδον ουδαμού πατούσαι!
— Νέο μήνυμα προστέθηκε στις 22:37 ::: Το προηγούμενο μήνυμα δημοσιεύθηκε στις 22:22 —
Μαζί με τον Περικλή γράφαμε. Βεβαίως και τα παράγωγα και παρασύνθετα του άδω είναι όπως τα προσδιορίζει ο Περικλής. Το πολύ πολύ να είχαμε και τον τύπο “παταδάδα” αλλά δεν βόδωσε, είναι και κακόηχο…
Δεν χρησιμοποιώ “επεξεργασία μηνύματος”, για να μην απαλειφθεί το σχόλιο του Περικλή στην αιτιολόγηση της “τελευταίας επεξεργασίας”
Σε ποιες περιοχές της Ελλάδας χρησιμοποιείται αυτός ο συγκεκριμένος όρος;
Νομίζω σε όλο το νότιο Αιγαίο (Κυκλάδες - 12νησα - Κρήτη). Με μια μικρή επιφύλαξη γιατί είναι τόσο κοινή και προφανής λέξη, όπως και η καντάδα, ώστε δεν είμαι σίγουρος ποιαν από τις δύο έχω ακούσει σε κάθε μέρος. Θα υπάρχουν εξαιρέσεις.
Για την υπόλοιπη Ελλάδα συμπληρώστε.
Αν προέρχεται από το πατώ +άδω, μόνο κατ’ επίδραση της καντάδας, μαντινάδας κλπ. θα μπορούσε να προέλθει και η πατινάδα.
Εδώ είναι μια μαρτυρία από τη Σμύρνη:
Όμως πήγαινε και ο ερωτευμένος, της μεσαίας τάξης, που ήθελε να κάνει νύχτα – ξημερώματα πατινάδα (ματινάδα) έξω απ’ το σπίτι του κοριτσιού που αγαπούσε. Και τότε έπρεπε να βάλει τα παιχνίδια, τον τραγουδιστή και τον εαυτό του σε καρότσα. Και η καρότσα να πάει να σταθεί έξω απ’ την πόρτα του κοριτσιού, αν όμως υπήρχαν πατέρας και αδέλφια αυστηροί η καρότσα σταματούσε πιο πέρα. Και έλεγε στους παιχνιδατόρους να παίζουν αργά και σιγανά και ο τραγουδιστής γλυκά και χαμηλά να πει κανένα μερακλήδικο αμανέ ή κανένα τραγούδι της εποχής που μιλάει για έρωτα.
«αμάν, όρκοι δεν παραδέχεσαι δάκρυα δεν πιστεύεις…»
Ο ερωτευμένος αριστοκράτης πάλι δεν έκανε πατινάδα με τέτοια παιχνίδια και αμανέδες αλλά αγκαζάριζε μουσικούς απ’ το θέατρο ή κοσμικό κέντρο της κοσμοπολίτικης προκυμαίας. Οι μουσικοί ήταν βιολιστής, τσελίστας, κιθαρίστας και όχι συχνά αρπίστας, βέβαια και τραγουδιστής εκτός αν ο ίδιος είχε ωραία φωνή. Θα μπαίνανε κι αυτοί στη καρότσα. Το κορίτσι πάλι δεν έπρεπε ν’ ανοίξει το παραθύρι και να δει παρά μόνο ν’ ανοίξει σιγά – σιγά τα μπατζούρια και να δει απ’ την χαραμάδα. Η πατινάδα ήταν ένα τολμηρό πράγμα γιατί εκείνος που την έκανε έπρεπε να’ ναι αποφασισμένος να παντρευτεί το κορίτσι (2).
http://www.enosismyrneon.gr/el/ekdoseis-tes-enoses/arthra-arkheiou/mousike-apo-te-smurne.html
Εύα
— Νέο μήνυμα προστέθηκε στις 18:03 ::: Το προηγούμενο μήνυμα δημοσιεύθηκε στις 17:47 —
Για να μη μου πείτε ότι ξεφεύγω από το θέμα μας, να διευκρινήσω ότι απαντάω στην ερώτηση του (της;) koutroufi και όχι το αρχικό ερώτημα του Δημήτρη!:089: Πάντως, και έμενα η φαίνεται πως ο όρος πατινάδα έχει επιρρεαστεί από παρόμοιες λέξεις όπως μαντινάδα.
— Νέο μήνυμα προστέθηκε στις 18:08 ::: Το προηγούμενο μήνυμα δημοσιεύθηκε στις 18:03 —
…του koutroufi πρέπει να είναι, σόρρυ!
Μα εδώ συζητάμε ότι η πατινάδα και η μαντινάδα είναι πιθανώς διαφορετικές ελληνικές εκδοχές της ίδιας λέξης, όχι απλώς ότι επηρέασε η μία την άλλη!
Δεν ξέρω αν για τη μαντινάδα έχει προταθεί διαφορετική ετυμολογία. Πάντως σε ορισμένα μέρη της Ανατολικής Κρήτης τη λένε μαντινιάδα, και σε ορισμένα μέρη του υπόλοιπου Αιγαίου σημαίνει άλλο από το γνωστό, π.χ. η (Αι)γιαλίτικη Μαντινάδα της Αμοργού είναι σκοπός, όχι δίστιχο.
1. Η λέξη πατινάδα χρησιμοποιείται και στην Πελοπόνησο (π.χ. πατινάδα "Ας παν να ιδούν τα μάτια μου) και στην Στερεά Ελλάδα (π.χ. πατινάδα “Σεργιάνι στη Σεργιανή” - μπορεί να θυμάμαι λάθος τα λόγια…).
2. Σχετικά με την λέξη μαντινάδα, σίγουρα χρησιμοποιείται με έννοια ταυτόσημη της πατινάδας σε ορισμένα νησιά των Κυκλάδων. Ανέφερε ήδη ο Περικλής την Ανάφη και την Αμοργό. Για την Αμοργό, η λέξη δεν συναντάται με διαφορετική έννοια μόνο στο “Αμοργιανή μαντινάδα” που αναφέρει ο Περικλής, αλλά χρησιμοποιείται ευρύτερα για να σημάνει την πατινάδα. Παραθέτω δίστιχο από έναν παλιό δίσκο της Αμοργού:
Ωραία πού 'ναι την αυγή να κάνεις μαντινάδα
και να ξυπνάς τις έμορφες στου ύπνου τη γλυκάδα.
Επίσης, στην Φολέγανδρο λένε μακινάδα. Πριν από λίγο καιρό είχα κάνει μία καταγραφή φολεγανδρίτη τσαμπουνιέρη, ο οποίος έλεγε τη λέξη, αλλά δεν ξεκαθάρισα τι ακριβώς εννούσε. Πάντως δεν εννοούσε το δίστιχο. Έμεινα με την εντύπωση ότι εννούσε σκοπό. Αυτό όμως μένει να το ξεκαθαρίσω σε επόμενη δόση.
Η ερώτησή μου στο #13 σχετίζεται με το αρχικό ερώτημα του Δημήτρη Ν… Το σκεπτικό μου, το οποίο μπορεί να είναι λάθος και άκυρο μιας και δεν είμαι ειδικός, είναι το εξής: Πρώτα καταγράφονται οι περιοχές στις οποίες χρησιμοποιείται (από το λαό, όχι από τους μελετητές) ο όρος αυτός. Στη συνέχεια προσδιορίζεται σε ποιες περιοχές ο όρος αυτός είναι εισαγόμενος. Στο τέλος θα εντοπιστεί η περιοχή εκείνη στην οποία πρωτοεμφανίστηκε το πάλαι ποτε. Αυτό ίσως βοηθήσει καλύτερα στην προσπάθεια ετυμολόγησής της χρησιμοποιώντας τα γλωσσολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής εκείνης.
Τον όρο μακινάδα τον έχουμε και στη Σίφνο. Επειδή Σίφνος και Φολέγανδρος έχουν πολλά κοινά στοιχεία μάλλον και στη Φολέγανδρο η μακινάδα σημαίνει το ίδιο. Λοιπόν, η μακινάδα στη Σίφνο έχει να κάνει με το όταν η παρέα πάει σε κάποιο σπίτι και προαναγγέλει την άφιξή της καλώντας τους ενοίκους να ανοίξουν ή/και απευθύνει ευχές.
Η μακινάδα έχει ιδιαίτερο σκοπό, σε συρτό. Τα δίστιχα-αυτοσχέδια που λέγονται είναι στο σύνηθες μέτρο:
Σήκως απάνω κι άνοιξε στην πόρτα σου να μπούμε
και βάλε μας ένα κρασί για να σου ευχηθούμε
Όταν κάποιος θέλει να πει μια μακινάδα το προαναγγέλει με ένα μακρόσυρτο «ωωωωω» στην αρχή.
Όταν τα αυτοσχέδια δίστιχα λέγονται σε τέτοια περίσταση καλούνται και αυτά μακινάδες σε αντίθεση με τα αυτοσχέδια στις άλλες περιπτώσεις που καλούνται «ποιητικά» ή, απλώς, «τραγούδια».
Μακινάδες στη Σίφνο γίνονται στις εξής περιπτώσεις: όταν η παρέα που γλεντάει πάει σε κάποιο σπίτι. Εκεί η μακινάδα αποτελεί αναγγελία άφιξης. Κυρίως όμως οι μακινάδες γίνονται στο γάμο όταν η πομπή πηγαίνει για να παραλάβει με τη σειρά τον κουμπάρο, την κουμπάρα, το γαμπρό και τη νύφη. Σε κάθε στάση λέγονται μακινάδες ευχητικού περιεχομένου, με αρκετή δόση συγκίνησης. Μακινάδες επίσης θα ειπωθούν την άλλη μέρα του γάμου, όταν η παρέα θα πάει στο σπίτι των νεονύμφων για να τους ξυπνήσει (είναι τα λεγόμενα «ξυπνητικά»). Εδώ τα δίστιχα μπορεί να έχουν και πονηρό περιεχόμενο:
Ο ήλιος ανέτειλε και πάει προς τη δύση
κάντε και μια διακοπή γιατί δεν είναι βρύση
Η λέξη μακινάδα μοιάζει ηχητικά με τα υπόλοιπα σε –άδα. Οι όροι «πατινάδα» και «μαντινάδα» δεν υπάρχουν στη Σίφνο.
Αν κάνουμε αυτή την έρευνα - εις άτοπον απαγωγή που προτείνει το Κουτρούφι, θεωρώ αυτόνόητο να περιοριστούμε στο Αιγαίο, μιας και η ενετογενής λέξη προφανώς από κει μπήκε.
Αν όμως παράλληλα συνεχίζουμε και τη χαρτογράφηση της ίδιας της λέξης, να προσθέσω ότι στη Νιάουστα πατινάδα λέγεται ένας δρομικός χορός που χορεύουν οι Γενίτσαροι με τις Μπούλες σε κάποια συγκεκριμένη φάση του ομώνυμου εθίμου. (Πληροφορία από ένα δίσκο που έχω, αντιγραμμένο, χωρίς στοιχεία: Τραγούδια Νιάουστας και Βέροιας, με το χαρακτηριστικό ότι οι πληροφορίες για τους χορούς της Νιάουστας ακούγονται ηχογραφημένες μαζί με τα ίδια τα κομμάτια. Αν παρεμπιπτόντως τον ξέρει κανείς ας μου πει πώς τον λένε!)