“Η σύγκριση των σωμάτων των μακάμ των Τούρκων και των Αράβων με το υλικό που συγκροτεί την εκκλησιαστική Οκτώηχο,προβάλλει τις άμεσες συγγένειες των δύο συστημάτων,όπως και την κοινή καταγωγή τους”(από το βιβλίο ‘Οι μουσικοί δρόμοι
στην Ανατολική Μεσόγειο’ του Μάριου Μαυροειδή).
Μπορεί κάποιος να αναλύσει τι είναι το μακάμ
και ποια η σχέση του με το βυζαντινό ήχο;
Μακάμ ή μακάμι κατά το …ελληνικότερο είναι η ανατολίτικη ονομασία των μουσικών δρόμων.Ο “δρόμος” στη λαϊκή μας μουσική δηλώνει μια ομάδα συγκεκριμένων τόνων και ημιτονίων πάνω στα οποία παίζεται ένα τραγούδι. Τα λαϊκά μας τραγούδια είναι γραμμένα πάνω σε καμιά δεκαπενταριά δρόμους.
Ομως οι ανατολικότεροι από εμάς δε χρησιμοποιούν τη δυτική κλίμακα (Ντο, Ρε, Μι κλπ.) αλλά τη δική τους, η οποία έχει επιπλέον διαστήματα (ημιτόνια, μόρια), αλλά και άταστα μουσικά όργανα (ούτι, ραμπάμπα κλπ.) που είναι πλουσιότερα σε ήχους (όσο αφορά την ποικιλία). Ετσι έχουν πολύ περισσότερους δρόμους (μακάμια).
Η λαϊκή μας μουσική έχει αρκετούς κοινούς (ίδιους) δρόμους με την αραβική και την τούρκικη. Το ίδιο ισχύει και για την βυζαντινή, με τη διαφορά ότι η ομοιότητα, όπου υπάρχει, έχει τη μορφή της αλληλοεπίδρασης (επιρροής) και λίγοι βυζαντινοί δρόμοι είναι εξ’ ολοκλήρου ίδιοι με τους ανατολικούς.
Προσπάθησα να στα πω αρκετά πρακτικά. Αλλωστε δεν έχω καμιά θεωρητική μουσική κατάρτιση, αν και πιστεύω ότι μια μουσικολογική ερμηνεία (εννοώ με μουσικούς όρους) δε θα σε βοηθούσε ιδιαίτερα.
Δεν ξέρω αν κατάφερα να σε βοηθήσω.
ʼιντε να πω και μερικά “θεωρητικά” πάνω στο θέμα.
Κατ αρχήν η περικοπή που αναφέρει ο Meltemis είναι άκρως γενικόλογη και δεν επιδέχεται ανάπτυξη.
Το θέμα της συγγένειας λαϊκών δρόμων με βυζαντινούς ήχους είναι τεράστιο (από μουσικολογικής πλευράς) αλλά και απλό (από τεχνικής πλευράς).
Οι ήχοι της ΒΜ (Βυζαντινής Μουσικής) δεν νοούνται χωρίς τις μοριακές αλλοιώσεις τους. Η βυζαντινή κλίμακα δεν διαιρείται δια του 12 (για την ακρίβεια με γινόμενα του αντίστροφου της δωδέκατης ρίζας του 2) όπως η συγκερασμένη ταστιέρα του μπουζουκιού, αλλά δια του 72 (ήτοι με τα γινόμενα του αντίστροφου της εβδομηκοστής δεύτερης ρίζας του 2).
Πιο απλά: δεν έχει 12 πατήματα (Ρε + Ρε# + Μι + Φα + Φα# +…+ Ντο# =12) αλλά 72 μόρια. Δεν τα χρησιμοποιεί όλα για την ανάπτυξη ενός ήχου, όπως δεν χρησιμοποιεί και τα δώδεκα αυτός που παίζει κάποιο σύγχρονο λαϊκό δρόμο (πχ. Χιτζάζ).
Στο περίπου ισχύει το εξής: Κάθε 6 μόρια της βυζαντινής κλίμακας έχουμε το γνωστό μας ημιτόνιο της συγκερασμένης κλίμακας (διότι 6 επί 12 ίσον 72). Της κλίμακας δηλαδή που έχει χρησιμοποιηθεί για την διαίρεση της ταστιέρας του μπουζουκιού, της κιθάρας, του πιάνο και λοιπά. Οπότε ένα θεωρητικά πολύ «μακρύ-μπρατσο» όργανο θα μπορούσε να περιέχει και τα 72 μόρια της βυζαντινής, και κάθε 6 μόρια (με κάποιο σύμβολο) να φαίνεται το συγκερασμένο ημιτόνιο.
Όλα αυτά όμως είναι θεωρητικά, πρώτον διότι δεν μπορεί να γίνει τέτοιο όργανο στα μέτρα του ανθρώπινου σώματος, και δεύτερον, διότι τα 72 μόρια της βυζαντινής μουσικής ΔΕΝ προκύπτουν από διαίρεση με μαθηματικές ρίζες αλλά με κλάσματα (από την Πυθαγόρεια θεωρία του μονόχορδου) όπως το 125/254.
Στο ΠΕΡΙΠΟΥ, τα κλάσματα αυτά ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΙ από κάποιο γινόμενο ν-όρων της 72-ης ρίζας του 2, αλλά αυτό δεν είναι τίποτα άλλο από μια προσέγγιση, έτσι;
Υπάρχει ένα όργανο, που μπορεί να ηχήσει το μεγαλύτερο μέρος των 72 μορίων, μοιάζει με το σαντούρι και λέγεται ΚΑΝΟΝΑΚΙ. Η λέξη προέρχεται από το «κανών- κανόνας» και όχι από το «κανόνι μπουμ μπουμ». Δεν έχω δει τον βυζαντινό «κανόνα» που χρησιμοποιούταν για την διδασκαλία της βυζαντινής μουσικής. Κανονάκια όμως κατασκευάζει (ακόμα προλαβαίνετε) ο Θεόφιλος Μπράς, ένας θρύλος στον τομέα της κατασκευής παραδοσιακών μουσικών οργάνων. Η τιμή του είναι κοντά στο εκατομμύριο και είναι πολύ λογική αν λάβει κανείς υπόψη του ότι θέλει κάπου τρεις με τέσσερις μήνες δουλειά για να γίνει. Είναι τρομερά χρονοβόρο το να τοποθετήσεις (με την απαιτούμενη ακρίβεια) τα «κλειδάκια» του, με τα οποία αλλάζεις τη χορδή από «ντο», ας πούμε, σε «ντο+4 μόρια», ΣΤΗΝΟΝΤΑΣ έτσι τον ήχο που θες να παίξεις.
Προσοχή!!! Μην νομίζετε ότι τα τούρκικα κανονάκια είναι καλά και για την βυζαντινή μουσική, διότι η τούρκικη κλίμακα είναι διαιρεμένη με ΑΛΛΟ τρόπο (εννέα μόρια ανά τόνο)! Είναι ένα ευρύτατα διαδεδομένο ΛΑΘΟΣ, μάλιστα ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ αποδεδειγμένο!
Όμως το πείσμα είναι ισχυρότερο των μαθηματικών.
Τι να κάνουμε;
Αν υπάρχει ενδιαφέρον για την τούρκικη διαίρεση, το καταθέτω κι αυτό.
Ας γυρίσουμε στα δικά μας, κι ας πάρουμε ένα παράδειγμα (γράφω από μνήμης, άμα θέλετε ακρίβεια, το λετε και επανέρχομαι):
Ο Πλάγιος του Δευτέρου χρωματικός ήχος, αυτός που έχουμε συνηθίσει να λέμε και «Χιτζαζχιάρ» - αποτελείται από 12 πατήματα στο βασικό του configuration με τις εξής αποστάσεις μεταξύ τους:
4 22 4 6 12 10 14 6
δηλαδή, το πρώτο πάτημα μετά την ελεύθερη χορδή είναι σε απόσταση 4 μορίων, μετά το επόμενο σε απόσταση 22 μορίων από το προηγούμενο κ.ο.κ.
Σε ένα όργανο με σταθερούς δεσμούς (μεταλλικούς) που ηχεί την συγκερασμένη, δεν έχουμε παρά εξάρια μορίων, άρα μόνο σε πολλαπλάσια του 6 μπορούμε να δουλέψουμε. Το «πλησιέστερο» είναι:
σε ημιτόνια: 1 3 1 1 2 2 2 1
και σε μόρια: 6 18 6 6 12 12 12 6
Βλέπουμε λοιπόν ότι στο θέμα των κλιμάκων είναι χαμένος από χέρι όποιος επιδιώξει να παίξει «βυζαντινά» σε συγκερασμένο όργανο.
Μόνη λύση είναι να το βγάλει «ακουστικά» με το ούτι (με άπειρη δυνατότητα σφάλματος) ή με ένα ταμπουρά με μετακινούμενα τάστα, ή με ένα κανονάκι, ή - τέλος πάντων με οποιοδήποτε όργανο που μπορεί να ηχήσει φθόγγους ενδιάμεσους της συγκερασμένης κλίμακας. Κάποιος μου είχε πει ότι το κατάφερε με το synthesizer του διότι προγραμματίζεται με ακρίβεια κάθε πλήκτρο του. Σωστό μοιάζει κι αυτό.
Αυτά τα ολίγα για την ώρα.
Αν υπάρξει ενδιαφέρον, εδώ είμαστε να τα λέμε.
KK
1 «Μου αρέσει»
Λοιπόν Κώστα, άκου τη συμβουλή μου:
Πας εκδρομή ένα διήμερο στη Ζυρίχη και παρακολουθείς ένα σεμινάριο από έναν φίλο (Ελβετός παντρεμένος με Ελληνίδα) εθνομουσικολόγο καθηγητή πανεπιστημίου. Παίρνεις μια "βεβαίωση παρακολούθησης (για τους αγράμματους “ειδήμονες” στην Ελλάδα συτό σημαίνει πτυχίο!!!) και επιστρέφεις. Αυτόματα είσαι ομότιμος του αξιότιμου Κουνάδη, δηλαδή πολιτικός μηχανικός-εθνομουσικολόγος (και γ…ώ τις ειδικότητες). Το σίγουρο είναι ότι θα τα καταφέρεις καλύτερα από αυτόν.
Υψιλον Γάμα: Μιλάω σοβαρά ε…
Καλά, καλά…
Δουλεύεις τους φίλους σου κι από πάνω.
Πάντως το θέμα της διαίρεσης της ταστιέρας των οργάνων είναι ανοιχτό. Λίγοι ξέρουν τι παίζεται πάνω σ’ αυτό και ακόμα λιγότεροι ξέρουν να το υλοποιούν. Βασικά τα πράγματα είναι γελοιωδώς απλά.
Σκέφτομαι μάλιστα, άμα μπορέσω ποτέ να βρω τον (πολύ ) χρόνο που απαιτείται, με την πολύτιμη συνεργασία κάποιου που ξέρει από κατασκευή οργάνου, να κάνουμε μιά πρώτη προσπάθεια γιά το βιβλίο:
“ΦΤΙΑΧΤΟ ΜΟΝΟΣ ΣΟΥ: ΤΟ ΜΠΟΥΖΟΥΚΙ”
Είναι απλά μαθηματικά, αντοχή υλικών και τεχνολογία ξύλου. Κάποιες γνώσεις στατικής για προσδιορισμό τάσεων κλπ., τις βάζω εγώ λόγω ειδικότητας. Το έντονο θέμα της τυποποίησης είναι ανοιχτό. Πρέπει να μπορεί ο ΚΑΘΕΝΑΣ να φτιάχνει ένα μπαγλαμαδάκι - γαμώ το κέρατό μου. Δεν είναι δυνατόν να αντισταθούμε στην Αμερικανοποίηση του πολιτισμού μας χωρίς γνώση!
ΚΚ
Α ρε συνάδελφε, μόλις είδα τι έγραψες…
Αφού έχεις τον οργανοποιό έτοιμο (Ασπρόπυργο μεριά), και την συναδελφική μου αλληλεγγύη δεν το αρχίζουμε;
Με ενισχυμένο καβαλάρη όμως όμως για heavy metal παίξιμο όπως του ʼρη…
Πλάκα-πλάκα αλλά κάποια βιβλιογραφία μπορούμε να βρούμε άραγες;
Το λέω από την άποψη της οργάνωσης. Ετσι στα “όρθια” σκέφτομαι τα παρακάτω. Μπας και υπάρχει κάτι αντίστοιχο για το μαντολίνο για παράδειγμα;
- Επιλογή υλικών, ισότροπα και ανισότροπα υλικά,
- Βασικές γεωμετρικές σχέσεις, τάστα κλπ.
- Ενα πρώτο απλό μοντέλο - οι αναπτυσσόμενες τάσεις,
- Πιό σύνθετη κατασκευή, προσεγγιστικό μοντέλο φορτίσεων,
- Το καπάκι και οι στηρίξεις του, διάδοση ήχου.
- Σχέδια κατασκευής “μπαγλαμά” πλήρως τεκμηριωμένα.
- Σχέδια κατασκευής “ΜΠΟΥΖΟΥΚΙΟΥ” πλήρως τεκμηριωμένα,
Παράρτημα: Πίνακες κλπ.
Υπάρχουν πολλά χρήσιμα στα εγχειρίδια ξύλου που χρησιμοποιούν οι αερομοντελιστές (έχουν παρόμοια προβλήματα).
Ιδέες;
Aμα έχει κανείς το βιβλίο του Μάριου Μαυροειδή, μπορεί και να πάρει μιά γεύση από τη σχέση μακάμ και βυζαντινών ήχων. Αυτό που έχω παρατηρήσει, είναι ότι η βυζαντινή μουσική, σαν εκκλησιαστική, δίνει έμφαση στη “μουσικοποίηση” συγκεκριμένων στίχων ή πεζού λόγου, με απώτερο σκοπό να εξυπηρετήσει δικούς της σκοπούς, ΔΕΝ έχει καμμιά σχέση με το χορό, και δεν ασχολείται με θέματα που είναι αντίθετα με την “ηθική” της θρησκευτικής διδασκαλίας. Γιά περισσότερες τεχνικές λεπτομέρειες, καθότι δεν είμαι … ειδικός, διαβάστε το βιβλίο του Μαυροειδή. Περισσότερο προσφέρεται γιά θεωρητικές αναζητήσεις.
Α. Ρήγας
Πολύ σωστά φίλτατε Ρήγα.
Τα έχουμε ξαναπεί: Η Β.Μ. είναι… αυτή που είναι για πάρτη της εκκλησίας. Ουσιαστικά είναι μια λόγια καταγραφή και απόδοση της μουσικής της ανατολικής μεσογείου. Εβαλε και κάποια τάξη στο (κατά την άποψη της εκκλησίας πάντα) “χάος”.
Ενα είναι σίγουρο: Η μουσική - όπως και η ανθρώπινη λαλιά - προϋπήρξε της καταγραφής της. Το 1881 η επιτροπή του πατριαρχείου κατάγραψε τη κατάσταση όπως είχε διαμορφωθεί ως τα τότε. Τίποτα το σπουδαίο εδώ! Υπάρχουν παλαιοτέρα συγγράμματα απείρως πιο ενδιαφέροντα και (το σημαντικότερο) περισσότερο τεκμηριωμένα.
Βέβαια στον πρόλογο λέει πως έκανε και κάποια πειράματα ακουστικής των οποίων τα “δελτία” πολύ θα ήθελα να πιάσω στα χέρια μου.
Υπήρξαν όμως μελετητές (κυρίως μοναχοί) που κάνανε καταπληκτική δουλειά στα τεχνικό-θεωρητικά της ακουστικής, στα περί χορδών κ.λπ.
Κάποια απ’ αυτά ανακάλυψα στο υπόγειο των εκδόσεων Κουλτούρα - να 'ναι καλά ο Βλησίδης που μου το υπέδειξε.
Το e-mail των εκδόσεων ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ - το έχει κανείς; Αν όχι, κάποιο τηλέφωνο ή διεύθυνση;
— Στα ενδότερα της Β.Μ. έγιναν κατά καιρούς μελέτες, εργασίες, διαμάχες, κλπ… ΚΑΙ σε καθαρά τεχνικά - θεωρητικά ζητήματα. Στα “ενδότερα” της εξω-εκκλησιαστικής μουσικής (λαϊκής-δημοτικής-ρεμπέτικης-κττ-…, τι γινόταν; Τι έγινε σε επίπεδο μελέτης; Υπάρχουν ανάλογες ερασίες ή διεργασίες; Ξέρει κανείς για εργασίες που αφορούν μελωδίες προ του 1900 που ντύθηκαν με άλλο στίχο και “επανακυκλοφόρησαν” ; Μήπως ξέρει κανείς γιά λαϊκές συνθέσεις, στηριγμένες σε παλιές μελωδίες; 'Ετσι δηλαδή, να πάρω μιά γεύση…
Αντώνη, θα μου έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση αν έχουν e-mail!
Πάντως, αν δεν θες να “ρίξεις μια ματιά” αλλά έχεις κάτι συγκεκριμένο υπόψη σου, στείλε μου mail και κοιτάω για σένα.
Στείλτο ως το βράδυ σήμερα (15 Μάρτη) γιατί θα πάω αύριο το πρωί. Αν το έχασες: kour@tee.gr
Τώρα, στο θέμα περι εξω-εκκλησιαστικής μουσικής, ξέρεις πολύ καλά οτι για το δημοτικό έχει γίνει πάρα πολύ και καλή δουλειά - αν μη τι άλλο - από το γερο-δάσκαλο τον Σίμωνα τον Καρρά. Ως και τη μαθηματική διαίρεση της κλίμακας του λαούτου έχει στον Β’ τόμο των Θεωρητικών του.
Και το σπουδαιώτερο:
Κάποτε κυκλοφορούσαν κάπου 10 με 15 LP 33RPM με μουσικές απ’ 'όλη την Ελλάδα (επιμέλεια του ΣΙΜΩΝΑ ΚΑΡΡΑ!) παιγμένα και τραγουδισμένα από εκπληκτικούς μάστορες - συχνά εντελώς άγνωστοι.
Εκεί θα βρείς μελωδίες από τα βάθη των αιώνων, όπως τις θυμάται η αλάθητη λαϊκή συλλογική μνήμη.
Θεωρητικά το Μακάμ δεν μπορεί να το αναλύσει κανένας. Είναι σαν να μιλάς για αθλητισμό χωρίς να κάνεις. Το μόνο θεωρητικό που μπορούμε να πούμε για το Μακάμ είναι τα 3χορδα, 4χορδα ή και 5χορδα που περιλαμβάνει το κάθε ένα καθώς και την μουσική κίνηση που κάνει μέσα σε αυτά.
Ο δρόμος και η κλίμακα δεν έχει σχέση με το Μακάμ. Ο ήχος της Βυζαντινής είναι ακόμη πιο κοντά αλλά και πάλι δεν είναι το ίδιο.
Ένα Μακάμ είναι 90% βιοματικό και αν δεν έχεις ζήσει τα συναισθήματα που περιλαμβάνει τότε δύσκολα το νιώθεις και δύσκολα το εκφράζεις.
λοιπον μαγκες επαισαν στα χερια μου δυο παρτιτουρες γραμμενες σε μακαμ και αυτο που μου εκανε εντυπωση [δεν γνωριζω πολλα απο μουσικη βεβαια ] ηταν οτι πανω στο πενταγραμμο υπηρχαν μαλακες υφεσεις [ στην αρχη του πενταγραμμου ] .Αυτες επηρρεαζουν τις νοτες οπως οι απλες υφεσεις οι δεν τις επηρρεαζουν καθολου;;;[ α ο δρομος ηταν νεβεσερ και παιζω τριχορδο δεν ξερω αν χρειαζονται απλα σαν ασχετος το λεω μπας και χειαζονται ] ευχαριστω
Αγαπητέ Ταβερνιάρη, η απάντηση δεν δίνεται σε λίγες γραμμές. Δεν είναι καθόλου απλή η ανατολική μουσική και επιπλέον, κάθε χώρα σήμερα έχει και τους δικούς της κανόνες, που διαφέρουν ελαφρώς από χώρα σε χώρα. Το ευρωπαϊκό πεντάγραμμο με επιπλέον σημάδια για τις επιπλέον υφέσεις / διέσεις το καθιέρωσαν οι Τούρκοι στον 20όν αιώνα και το χρησιμοποιούμε και εμείς σποραδικά. Πάντως, όλα τα σημάδια που υπάρχουν στις παρτιτούρες έχουν τη σημασία τους και δεν είναι διακοσμητικά.
Στείλε το κομμάτι να στο παίξω. Πάντως το καημένο το τρίχορδο δεν μπορεί να παίξει μαλακά γένη και φυσικά νεβεσέρ.
:089:
μπορεί να παίξει άλλα όμως…:089:
Το “καημενούλι” το τρίχορδο δεν “ασχολήθηκε” ποτέ με νεβεσέρ κλπ, μαλακά γένη και τα λοιπά “εξωτικά” γιατί ενώ “ανάπηρο” δημιουργήθηκε και πορεύτηκε στην διαδρομή του, απέκτησε στιβαρότατο ρεπερτόριο (ενδεικτικά Καρδιά παραπονιάρα, Ψεύτη ντουνιά, Ένας αλήτης πέθανε, Γλυκοχαράζει ο Αυγερινός), χαρακτήρα και εκφραστική επάρκεια (δια των διαπρεπών εκτελεστών Χιώτη, Μητσάκη, Μάρκου, Τσιτσάνη, Χατζηχρίστου, Παπαιωάννου κλπ) που του εξασφάλιζε με άνεση την πρωτοκαθεδρία στα λαικά πάλκα της εδώ Ελλάδας, μέσα σε ακραίες συνθήκες της πίκρας της προσφυγιάς, της φτώχειας, της εξαθλίωσης όπου διασκέδαζε, ψυχαγωγούσε και σαγήνευε για δεκαετίες την λαική ψυχή.
Φίλε Νάξιε για να προλάβω τυχόν παρανοήσεις,
Επειδή παροικώ την Ιερουσαλήμ γνωρίζω ότι πολλοί παραδοσιακοί καλλιτέχνες επώνυμοι, σνομπάρουν το μπουζούκι και εμφορούνται από αντιλήψεις του τύπου “το μπουζούκι κατέστρεψε την ελληνική μουσική” και “τι να παίξεις με το μπουζούκι, μπροστά σ’αυτό τον πλούτο και το μεγαλείο της Ανατολής, των ήχων του Βυζαντίου, των μακάμ της Ανατολικής Μεσογείου” και επιδίδονται με ζέση σε παρόμοιους μεγαλόσχημους λεκτικούς ακροβατισμούς.
Επειδή φαντάζομαι δεν ανήκεις στους γραφικούς, γι’αυτό σε εξαιρώ από την επιθετικότητα που μου ξύπνησε ο επιθετικός προσδιορισμός “καημένο”. Επί της ουσίας σε άλλους απαντώ…
Είναι δυστυχώς παγιωμένη αντίληψη στους κύκλους των μουσικών αυτής της κατεύθυνσης (παραδοσιακό, κλπ) η μειωτική αντιμετώπιση του μπουζουκιού και του ρεπερτορίου του. Αυτή η αντίληψη δυστυχώς περνάει και σε νεότατους μουσικούς που δεν θα έπρεπε να μιλούν έτσι τουλάχιστον λόγω ηλικιακής συστολής.(Έχω ακούσει αισχρά σχόλια που δεν συγκρίνονται με το “καημένο” γι’αυτό σε εξαιρώ όπως ανωτέρω σημείωσα)
Θα ήθελα πανηγυρικά και χωρίς να απευθύνομαι σε κανέναν προσωπικά να σημειώσω ότι οι μπουζουξήδες κάνουν την δουλειά τους, υποστηρίζουν (αν μπορούν) το ρεπερτόριο που είναι συμβατό με το όργανο που κρατάνε και χωρίς να προκαλούν, προκαλούνται. Η αλήθεια είναι ότι οι θαμώνες των νυχτερινών λαικών μαγαζιών, έχουν την αδημονία όταν πιούν και φτιαχτούν, να ακούσουν ένα “βαρύ” τραγούδι. Τότε κάποιος μπουζουξής (φανταστείτε πχ τον Ιορδάνη) ανεβαίνει και κάνει ένα ταξίμι πέντε λεπτά. Μετά “βάζει” το “Μπουζούκι γλέντι του ντουνιά”, το “Ηλιοβασίλεμα σωστό” και σου “γ…άει τα ράμματα”. Αυτό γινόταν πενήντα-εκατό χρόνια στα λαικά πάλκα και συνεχίζεται. Απλά και ωραία…
Αυτήν την πραγματικότητα, την αναπόφευκτη και αδήριτη αναγκαιότητα δεν την σέβονται οι Μεγάλοι Καλλιτέχνες του παραδοσιακού πλούτου των μακάμ, των ήχων, της θαυμαστής ποικιλίας της ανατολικής “πιατέλας” της Μεσογείου, της Συρίας, του Λιβάνου, και της πολύπαθης μέσης Ανατολής. Αυτή την καταφανή άνεση του μπουζουκιού να συγκινεί και να ξεσηκώνει συνάμα δεν την ανέχονται πολλοί παραδοσιακοί. Ενώ οι μπουζουξήδες, ακομπλεξάριστοι, παρακολουθούν με συμπάθεια το κλαρίνο και το σχετικό ρεπερτόριο να ξεσηκώνει τον άνθρωπο της υπαίθρου, να γητεύει την ψυχή του και να να τον εξωθεί σε εξωστρεφείς διονυσιακούς χορούς με φούρλες και παιχνιδίσματα.
Θεωρώ ότι σήμερα προάγεται το έθνικ, το παραδοσιακό, το εξωτικό επειδή ποτέ η ελληνική πολιτεία δεν αποδέχτηκε την πολιτιστική της ταυτότητα. Μόνο όσα αρέσαν στους δυτικούς (Ακρόπολη, Αρχαίο δράμα, Φιλοσοφία) προήχθησαν, ενώ το μπουζούκι και το σκληροπυρηνικό ρεμπέτικο σνομπάρεται, ως κιτς, μπανάλ και “λαικό”.
Ειλικρινά, δεν κατάλαβα γιατί παρεξηγήθηκα. Εγώ παίζω μπουζούκι περισσότερο από τη μισή ζωή μου, σχεδόν όλη και ιδιαίτερα τετράχορδο. Είπα ότι δεν μπορεί να παίξει νεβεσέρ. Μπορεί φυσικά πολλά άλλα αλλά και πολλά δεν μπορεί να τα παίξει.
Όπως για παράδειγμα το γνωστό ουσάκ, από το οποίο έχουν γεννηθεί τα πιο πατροπαράδοτα αιώνια τραγούδια. Ελληνιστή, ήχος πρώτος, γένος μαλακό διάτονο.