Γεια χαρά σε όλα τα μέλη του φόρουμ. Ήθελα να ρωτήσω αν υπάρχουν τυχόν πληροφορίες για την ύπαρξη της κιθάρας στην Κρητική μουσική πριν την εμφάνιση του λαούτου τον 19ο αιώνα. Υπήρχε ως συνοδευτικό όργανο? Η καθόλου? Δηλαδή παίζανε ανάλογα την περιοχή (πχ στο Ρέθυμνο είχαν μπουλγαρι ως συνοδεία όσο ξέρω). Ο λόγος που μου εγείρονται οι εξής απορίες είναι πρώτον λόγω της βενετοκρατειας στο νησί και δεύτερον διότι δεν βρήκα κάποια σχετική πηγή. Ευχαριστώ εκ των προτέρων
Αναφέρεται σε θεατρικό έργο της εποχής των Βενετσιάνων.
1 «Μου αρέσει»
«Έχουμε στοιχεία για την αγορά μιας κιθάρας στις 29 Οκτωβρίου 1563 από τον Γεώργιο Dacypri, τρομπετίστα, ο οποίος έγραφε ότι οφείλει στον Γεώργιο Coressi δέκα πέρπυρα για την αγορά μιας κιθάρας, που υπόσχεται να του τα καταβάλει μέσα σε δεκαπέντε μέρες.»
Κονταξάκης, Μ., 2010, Το μαντολίνο στην Κρήτη: Μια πρώτη προσέγγιση, Σχολή Καλλιτεχνικών Σπουδών, Τμήμα Λαϊκής & Παραδοσιακής Μουσικής, Τ.Ε.Ι. Ηπείρου (σελ. 9)
Μπόλικη γενικότερη πληροφόρηση πρέπει να υπάρχει και στο:
Παναγιωτάκης Ν.Μ., Μαρτυρίες για τη Μουσική στην Κρήτη κατά τη Βενετοκρατία, Θησαυρίσματα / Thesaurismata 20 (1990), 9-169
3 «Μου αρέσει»
Το παράθεμα, Άνθιμε, δεν μου ανοίγει. Πάντως, μια απλή πληροφορία ότι στα μέσα του 16ου αιώνα κάποιος αγοράζει «μία κιθάρα» χωρίς άλλα στοιχεία, δεν λέει και πολλά, αν δεν συνοδεύεται από περιγραφή, κατά το δυνατόν σωστή. Μπορεί να πρόκειται για, πρακτικά, οτιδήποτε λαουτοειδές: μαντολίνο, μπουλγαρί, ταμπουρά, you name it…
Μάλιστα, τώρα άνοιξε, ευχαριστώ! Διαβάζουμε λοιπόν, στο κείμενο αυτό, ότι π.χ. το 1532 χρησιμοποιείται λαούτο στην Κρήτη, έστω από βενετσάνο μουσικοδιδάσκαλο, άλλη χρονική στιγμή παραγγέλλεται και φτάνει στα Χανιά λαούτο, ευγενής βενετσάνος παίζει λαούτο, άλλος ευγενής (ίσως Εβραίος) παίζει κιθάρα, άλλος παίζει όργανο και υπάρχει και lira, τοξωτό όργανο ιταλικής Αναγέννησης, όλα αυτά επί Βενετοκρατίας. Αλλά τί είδους όργανο ακριβώς ήταν η κιθάρα που αγοράστηκε, δεν προκύπτει από το συγκεκριμένο κείμενο.
Σε άλλο πάντως σημείο της εργασίας διαβάζουμε ότι μαντολίνο και κιθάρα μαζί, χρησιμοποιούνται στην Κρήτη, κυρίως μέση και ανατολική, περιορισμένα όμως, καθώς και σε επί τούτου μαντολινάτες.
1 «Μου αρέσει»
Σύγχρονοι Κρητικοί οργανοπαίκτες μαντολίνου σε πρόσφατο επεισόδιο της εκπομπής “Ελλήνων Δρώμενα”. Έχει και χώσιμο στον αείμνηστο Σ. Καρά.
2 «Μου αρέσει»
Δυστυχώς δε ξεκαθαρίζεται αν τα ονόματα των οργάνων προέρχονται από ελληνικό κείμενο (και αν ναι, σε ποιό αλφάβητο), ή αν είναι απόδοση ιταλικών ονομάτων. Θεωρώ ότι όλα αυτά τα όργανα είναι μάλλον τα αντίστοιχα ιταλικά αναγεννησιακά/μπαρόκ όργανα.
Για παράδειγμα δεν γίνεται σαφές ποια όργανα αντιστοιχούν στις ονομασίες: μπάσα, τζίτερα, αρπικόρδια και μανικόρδια.
Τζίτερα = μάλλον ιταλική cetra (τσέτρα), αγγλικά cittern, όργανο με μεταλλικές χορδές που μπορεί να θεωρηθεί και πρόδρομος αν όχι πρόγονος του νεαπολιτάνικου μαντολίνου
Τζίτερα/τζιτεριστής/τζιτέρισμα (=κιθάρα)
«Θησαυρός» Γ. Βλάχου (1659)
Ενετοί και κρητικοί ευγενείς με πουκάμισα και απλά ρούχα έκαναν καντάδες κρατώντας φανάρια το βράδυ στα καντούνια του Χάνδακα, ακολουθώντας τους μουσικούς, οι οποίοι ήταν κυρίως ερασιτέχνες μουσικοί (οι κουρείς) και κρατούσαν βιολιά, λαγούτα, τσίντερες (Chittare=Κιθάρες), φλάουτα και μπάσα
1 «Μου αρέσει»
Σας ευχαριστώ όλους για τις πληροφορίες! Είναι πολύ ενδιαφέρον θέμα και έμαθα πιο πολλά από όσα περίμενα!
Ωραία, απο το κείμενο που παραπέμπεις έχουμε παραθέματα από την κρητική λογοτεχνία, (παραπομπή 14 Παναγιωτάκης, ο οποίος είναι και στη βιβλιογραφία του Κονταξάκη) οπότε ξέρουμε ότι τα ονόματα των οργάνων είναι από ελληνικά κείμενα. Ίσως η παλιότερη αναφορά σε βιολί και λαούτο μαζί, σε ελληνικό κείμενο; Πάντως το ιταλικό chitarra προφέρεται κιτάρα, όπως το βρίσκουμε στον Κατζούρμπο, όχι τσιτάρα.
Οι καντάδες στο Χάνδακα περιγράφονται με γλαφυρό τρόπο στην κρητική λογοτεχνία της αναγέννησης. Πιο συγκεκριμένα, στον «Απόκοπο» του Μπεργαδή: «Παιδιά και να μαζώνονται νέοι το καλοκαίριν και να περνούν τις γειτονίες κρατώντ’ από το χέριν, και μετά πόθου την αυγήν να παρατραγουδούσι και σιγανά να περπατούν, με τάξιν να περνούσι». Ο Τζάνε Μπουνιαλής αναφέρει: «Κι οι δούλοι οι εμπιστικοί τάχατες που ‘ναι εκείνοι, να πιάσουν όμορφο χορό, με τέχνες να πηδούνε, κι άλλοι να ρίχνουν τουφεκιές, άλλοι να τραγουδούνε; Βιολιά να παίζουν, τσίτερες, λαγούτα να λαλούσι, οληνυχτίς να χαίρονται και να μην κοιμηθούσι». Στον «Φαλλίδο» διαβάζουμε: «Μέρα νύχτα σοναδόρους στα καντούνια και τους φόρους, τζίτερες, βιολιά, λαγούτα, άρπες, μπάσα και φιαούτα, κλαδοτζούμπανα, τρουμπέτες». Τέλος, στον «Ερωτόκριτο»: «ήπαιρνε το λαγούτον του και σιγανοπερπατάει κι εκτύπαν το γλυκιά γλυκιά κι ανάδια στο παλάτι. Ήτον η χέρα ζάχαρη, φωνή ’χε σαν τ’ αηδόνι, κάθε καρδιά να του γρικά κλαίγει και αναδακρυώνει. Ήλεγε κι ανεθίβανε της ερωτιάς τα πάθη…».[14]
κιτάρα στα Ιταλικά. Στα “κρητικά” όμως; Τσιτακισμό έντονο έχει και η Κρήτη!
Υπάρχει ένας γνωστός και πολυτσιταρισμένος στίχος με βιολιά, τσίτερα και διάφορα άλλα όργανα. Δεν τον θυμάμαι ακριβώς για να τον γκουγκλάρω, αλλά όλο και κάποιος σας θα τον αναγνωρίσει. Πάντα φανταζόμουν ότι το τσίτερο (ή η τσίτερα;) είναι zither ή, ίσως, cittern.
Το cittern φαίνεται να έχει κάποια απόμακρη οργανολογική σχέση με την κιθάρα, μπορεί δε και ετυμολογική. Το zither βέβαια καμία.
Δε νομίζω να έγραψε κανείς ποτέ το κρητικό tsh (=κ) με ταυ-σίγμα.
Υ.Γ. Στον Ανωγειανάκη βρίσκω τον στίχο που ήδη αναφέρατε: Βιολιά να παίζουν, τσήτεραις, λαγούτα να λαλούσι, του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή (Ο Κρητικός Πόλεμος, 17ος αι.), μάλιστα ο στίχος είναι σε απόσπασμα που υπάρχει και σε σχολικό βιβλίο Λογοτεχνίας, αλλά δεν είμαι σίγουρος πως ήταν αυτό που θυμόμουν…
Στο σχολικό βιβλίο εξηγεί «τσίτερες: κιθάρες», αλλά και σε άλλο κείμενο που ντουφεκάγαν με τα τρομπόνια εξηγεί «πνευστά όργανα», οπότε…
Το έψαξα λίγο. Η αναγεννησιακή λεγόμενη κιθάρα, πριν το 1600, δεν έχει πολύ ρεπερτόριο εκτός κάποιων γαλλικών και ισπανικών βιβλίων/χειρογράφων. Απο Βενετία έχουν σωθεί κάτι λίγα κομματάκια, κάποια ταυτίζονται με τα γαλλικά, σε παράρτημα χειρογράφου με ταμπλατούρα λαούτου που ήταν πιο σοβαρό οργανο.
Μετά το 1600 πάμε από τα 4 ζεύγη χορδών στα πέντε, η λεγόμενη μπαρόκ κιθάρα, αρχίζουν να γράφουν συγχορδίες με γράμματα του αλφαβήτου και γίνεται χαμός με άπειρα τραγουδάκια με συγχορδίες κιθάρας, και αρκετό σολίστικο ρεπερτόριο σε ταμπλατούρα. Πόσα από αυτά πρόλαβαν να φτάσουν στην Κρήτη πριν τον πόλεμο δε ξέρω. Πάντως δε νομίζω να υπάρχει συνεχής παρουσία της κιθάρας στην Κρήτη από τότε μέχρι το 19ο-20ο αιώνα. Εκεί που υπάρχει, π.χ. στη λατινική Αμερική, σώζονται παραλλαγές του οργάνου σαν παρακλάδια του γενεαλογικού του δέντρου, π.χ. η δωδεκάχορδη που νομίζω είναι Μεξικάνικης καταγωγής, ή άλλα ονόματα δανεισμένα από προγόνους του οργάνου π.χ. viola(o) στα πορτογαλλικά/βραζιλιάνικα από τη βιχουέλα/ viola da mano.
Το ένα ενδιαφέρον πιθανό λεξιλογικό ίχνος είναι οι καμπάνες του κρητικού λαούτου, που έχουν μια σχέση με την campanella της μπαρόκ κιθάρας.
1 «Μου αρέσει»
Σοβαρά;;!! Μπορείς να δώσεις περισσότερες λεπτομέρειες; Τι είναι η campanella;
(Η “καμπάνα” είναι κρητικός πρακτικός όρος για μια τεχνική πολύ απλή, αλλά δύσκολη στην περιγραφή της. Μετά από μια μελωδική νότα κάπως μεγάλης διάρκειας, το κενό μέχρι την επόμενη καλύπτεται από μια “απάντηση” στα μπάσα, όπου χτυπάμε μια ανοιχτή που είναι ιδανικά η ίδια νότα σε άλλη οκτάβα, ή αλλιώς μία που εναρμονίζεται, π.χ. τονική αν η μελωδική νότα ήταν η 5η κλπ.)
1 «Μου αρέσει»
Δεν είμαι ειδικός, το χαρακτηριστικό κομμάτι που έχω υπόψη μου είναι αυτό
Αλλά αν αρματωθεί το όργανο χωρίς μπάσες χορδές, όπως το περιγράφει ο Sanz στο βιβλίο του, μπορείς να παίξεις κανονικές κωδωνοκρουσίες
2 «Μου αρέσει»
Λοιπόν, αν καταλαβαίνω σωστά, campanella (κυριολεκτικά = καμπανούλα) είναι η τεχνική που επιτρέπει να παίζεις κλίμακες με τέτοιους δακτυλισμούς ώστε όσο το δυνατόν περισσότερες νότες να είναι σε διαφορετική χορδή από την αμέσως προηγούμενη, ώστε ο απόηχος της προηγούμενης νότας να συνεχίζεται όταν έχεις ήδη παίξει την επόμενη. Πράγμα που, απ’ ό,τι βλέπω, γίνεται ακόμη και σε κιθάρες με συμβατικό κούρδισμα. Σίγουρα ένα re-entrant κούρδισμα (αρματωσιά χωρίς μπάσες, άρα χορδές που δεν πάνε κατά σειρά τονικού ύψους) προσφέρει πιο πλούσιες δυνατότητες. Βρήκα ότι γίνεται επίσης στο γιουκαλίλι - πιθανόν και σε άλλα έγχορδα.
Έκανα μια σύντομη γύρα και το κατατοπιστικότερο που βρήκα ήταν αυτό:
https://douglasniedt.com/campanellapart1.html
Μαθαίνεις να το κάνεις σε σκέτες κλίμακες υπό τύπον άσκησης, και μετά το ενσωματώνεις και σε πραγματικά κομμάτια, όπου η μελωδία ανεβοκατεβαίνει ολόκληρες κλίμακες ή τμήματα κλιμάκων.
Το στοιχείο ότι ο απόηχος μιας νότας εξακολουθεί καθώς η μελωδία έχει περάσει στις επόμενες, μπορείς να το πεις και κοινό με τις καμπάνες του κρητικού λαούτου.
ευχαριστούμε κουτρούφι. Είδα κάτι αποσπάσματα στα γρήγορα, αξίζει να ψάξει κάποιος αν υπάρχει η παρτιτούρα του πηδηχτού, όπως τον έπαιζε η μαντολινάτα του Ηρακλείου το 1908! Ανέβασα εγώ κάτι στις επανεκτελέσεις από παλιά παρτιτούρα αλλά είναι μεταγενέστερο, ίσως και δεκαετία 30, και μάλλον αθηναϊκή εκδοχή της κρητικής μουσικής.
1 «Μου αρέσει»
Αν ήταν φωνητική καταγραφή της κρητικής προφοράς ας πούμε του 1900-1950 (γιατί ποιός ξέρει πως ήταν η προφορα του 1650) δεν θα ήταν τσαι να μην τσοιμηθούσι στο τέλος;
Για τις καμπάνες νομίζω το παρατραβηξα, ναι μεν αναφέρεται και στις δυο περιπτώσεις σε παρεμβολή ανοιχτής «μπάσας» με οχτάβα στη μελωδία, αλλά στην κρητική περίπτωση νομίζω είναι με την έννοια «φωνή καμπάνα» (στην Κύπρο λέμε και το ρήμα «καμπανιάζω» 
). Στην δυτική μπαρόκ περίπτωση η αναφορά είναι σε κωδωνοκρουσία όπου υπάρχουν πολλές καμπάνες κουρδισμένες σε διαφορετικές νότες, και σημαίνουν μια απλή μελωδία όπως π.χ. το Big Ben στο Λονδίνο
