Χατζηπανταζής, Θόδωρος, Της Ασιάτιδος Μούσης ερασταί… Η ακμή του αθηναϊκού καφέ αμάν στα χρόνια της βασιλείας του Γεώργιου Α΄/ Συμβολή στη μελέτη της προϊστορίας του Ρεμπέτικου, Αθήνα (Στιγμή) 1986.
Οι πληροφορίες του Χ’πανταζή προέρχονται κυρίως από δημοσιεύματα του αθηναϊκού τύπου, και δευτερευόντως από τη λογοτεχνία (ηθογραφίες, θέατρο κ.ά.). Βρισκόμαστε κυρίως στην εικοσαετία 1880-1900.
- Στο αθηναϊκό καφέ αμάν, πλάι στο βιολί που ήταν το κυριότατο όργανο (το μόνο που ανεδείκνυε και αστέρες) και το λαούτο, το σαντούρι και το κλαρίνο, που είχαν πιο συνοδευτικό ρόλο, αναφέρονται και δύο, μόνον, μπουζουξήδες (για να υπάρχει μέτρο σύγκρισης, αναφέρω ότι οι βιολιτζήδες που σώζονται τα ονόματά τους είναι 16). Και οι δύο είναι ανατολίτες, ο ένας πιθανόν όχι Έλληνας (δε διευκρινίζεται), και στη μία περίπτωση το ίδιο όργανο αναφέρεται στην εφημερίδα εναλλάξ ως μπουζούκι ή ταμπουράς. (σελ. 65-66, 134, 155)
- Δεν υπάρχει ιδιαίτερη σύνδεση του μπουζουκιού με τους κουτσαβάκηδες, τουλάχιστον όχι από παλιά: από το 1864, που χρονολογείται η παλιότερη εντοπισμένη αναφορά της λέξης κουτσαβάκης, μέχρι τα τέλη του 19ου αι., τα τραγούδια τους αναφέρεται να είναι χωρίς όργανα, ή με λατέρνα, με πίπιζα και νταούλι (!), με φυσαρμόνικες (πρέπει να είναι η αρμόνικα, είδος ακορντεόν-γραφομηχανής) και με ανατολικά τουμπελέκια. (σελ.85-87)
- Το 1902 ένα από τα 4 όργανα της ορχήστρας που συνοδεύει τον καραγκιοζοπαίχτη Μίμαρο είναι ταμπουράς. (σελ. 98)
- Η σημαντικότερη είδηση, που την παραθέτω αυτούσια:
Στα χρόνια αυτά [γύρισμα 19ου προς 20ό], οι ταμπουράδες και η παραλλαγή τους που ονομάστηκε μπουζούκι, είναι όργανα της δημοτικής μουσικής και εμφανίζονται στην Αθήνα και στον Πειραιά αποκλειστικά σχεδόν στα χέρια αγροτών ή νησιωτών που έχουν πρόσφατα μεταναστεύσει στην πόλη. Το μπουζούκι, ιδιαίτερα, συνδέεται με τον αρματωλισμό και, στη δεκαετία του 1890, αρχίζει η επαγγελματική του αξιοποίηση, στις παραστάσεις Δραματιών Ειδυλλίων που προσφέρουν αναπαραστάσεις της ζωής των Κλεφτών. Ο φουστανελοφόρος Ρουμελιώτης κουρέας της πλατείας Ομόνοιας και συγγραφέας Δραματικών Ειδυλλίων Πανάγος Μελισσιώτης σταδιοδρόμησε στο θέατρο, παίζοντας μπουζούκι, σε παραστάσεις έργων που περιείχαν σκηνές σε κλέφτικα λημέρια. Έξω από τη σκηνή του θεάτρου, το μπουζούκι συναντάται σε καφενεία των χωριών της Αττικής, όπως στο Χαλάνδρι και στο Μαρούσι, στα χέρια ανθρώπων που δεν έχουν την παραμικρή σχέση με τον κουτσαβακισμό. (σελ. 98-99, όπου και παραπομπές στις πηγές του)
(Αρχική συζήτηση: "Οι Έλληνες του Γκέρλιτς", Γερ. Αλεξάτου.)