Ταμπουράδες και πρώιμα μπουζούκια - Πηγές πληροφοριών

Έτσι νόμιζαν, αυτοί του 11ου αιώνα!!

Αυτές πάντως έχουν ηλικία (από σήμερα λογιζόμενη) κάποιων χιλιάδων ετών, όπως θα παρατήρησες κι εσύ από την πρόσφατη διακίνηση δημοσιεύσεων (και απεικονίσεων) στο θέμα. Η ηλικία πάντως της πλάκας αυτής συμβάλλει στην εξαγωγή συμπεράσματος ότι το κρέμασμα μικρών διακοσμημάτων στην κεφαλή, ήταν αδιάσπαστη συνήθεια από τους Σουμέριους και τους Αιγύπτιους μέχρι σήμερα.

Μια και συγκεντρώνουμε εδώ όλες τις σχετικές πληροφορίες, βάζω άλλη μια:

Ο Ιωάννης Φιλήμων στο “Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας” που εκδόθηκε το 1834 αναφέρει :

" Του Αναγνωσταρά εστάθη παράδοξος ο τρόπος τον οποίον ως επί το πολύ μετεχειρίζετο προς εκείνους όσους ήθελε κατηχήση: κιθαρίζων το λεγόμενον (μ)πουζούκι ετραγώδει ή κανέν του Ρήγα ή κλεπτικόν άσμα και ούτω διεγείρων τον ενθουσιασμόν ευκόλυνεν την πιστήν αποδοχήν της κατηχήσεως. Ήτον άρα κατά έναν τρόπον ο Ορφέας των Φιλικών".

  • “κιθαρίζοντας το μπουζούκι” [ ό,τι εννοούσαν ως μπουζούκι, εκείνη την εποχή] μέχρι κατήχηση στη Φιλική Εταιρεία μπορούσε να κάνει ένας αγωνιστής!

Δύο τινά:

1. Στα τέλη του 16ου αιώνα, ο πάπας Γρηγόριος ΙΓ’ έστειλε τον Δομηνικανό μοναχό Άνσελμο στη Σαντορίνη να ρυθμίσει κάποιες διαφορές μεταξύ των ορθοδόξων και των καθολικών του νησιού. Ο μοναχός έγραψε ένα περιηγητικό ημερολόγιο του ταξιδιού του, το οποίο αν κατάλαβα καλά έχει εκδοθεί με τον τίτλο Rota per l’ Ostria, Δρόμος προς την Ανατολή. Εκεί υπάρχει η καταχώρηση:

‘‘Όταν είχανε αποφάει οι περισσότεροι, ένα γεροδεμένο παλικάρι πρόβαλε από το πίσω μέρος της Εκκλησίας. Κρατούσε στα χέρια του ένα λαούτο,πολύ μικρότερο από τα δικά μας. Κάθισε ανάμεσα μας και άρχισε να παίζει με ένα φτερό. Δίπλα του πήγε και στάθηκε ένας γέρος, με άσπρα μουστάκια. Φυσούσε ένα καλαμένιο αυλό, πιέζοντας το φουσκωμένο ασκί που κρατούσε στην αγκαλιά του’’

Σαντορίνη 5 ιουλίου με 13 Αυγούστου 1573

Κατά τα φαινόμενα πρόκειται για θρησκευτικό πανηγύρι. Το πολύ μικρό λαούτο θα είναι προφανώς ταμπουράς, ενώ ο καλαμένιος αυλός με φουσκωμένο ασκί τσαμπούνα.
Δεν έχω δει το βιβλίο. Μου έστειλαν το απόσπασμα με μέιλ και την περιγραφή προφορικά. Δεν ξέρω καν αν η ελληνική μετάφραση έχει εκδοθεί ή είναι του φίλου που μου το κοινοποίησε.

2.

Προ ημερών ξαναβρέθηκα στο Μουσείο λαϊκών Οργάνων και διαπίστωσα με έκπληξη ότι το λαούτο του μουσείου (Κοπελιάδη, φτγρ. στη σελίδα 213 του βιβλίου) έχει εντέρινα καντίνια. Άραγε από τον καιρό του, ή από κάποιον συντηρητή;

Κατ’ αρχήν, όστρια είναι ο νότος, η ανατολή είναι λεβάντε (μάλλον από το “σήκωμα”, ανατολή, του ηλίου). Είναι βεβαίως σχεδόν σίγουρο ότι ο πατήρ Άνσελμος δεν θα είχε δει ταμπουρά στη ζωή του, μέχρι τη σκηνή στο πανηγύρι. Ενδιαφέρον όμως θα ήταν, αν το ξέρουμε, να δούμε αν στη Ιταλία εκείνη την εποχή υπήρχαν άσκαυλοι. Γιατί αν δεν υπήρχαν, τότε σωστά ο δυτικός καλόγηρος περιγράφει την τσαμπούνα έτσι όπως την περιγράφει. Αν όμως υπήρχε το όργανο και στην Ιταλία (κάτι που εγώ ο άσχετος το θεωρώ αρκετά πιθανό), τότε πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο άνθρωπος δεν είχε την παραμικρή ιδέα για τη μουσική των αγροτικών κοινωνιών της χώρας του.

Ένας πολύ καλός Σουηδός φίλος, πολύ καλός γνώστης του ρεμπέτικου και της ανατολικής μουσικής, αλλά και θιασώτης της αναγεννησιακής μουσικής και κάτοχος αναγεννησιακού λαούτου, με είχε συμβουλεύσει την εποχή που ήμουν αρχάριος, να δοκιμάσω εντέρινες χορδές στο πολίτικο λαούτο μου. Με διαβεβαίωσε ότι θα εκπλαγώ με τη γλυκύτητα του ήχου τους. Δεν το έκανα ποτέ, τότε γιατί ήταν πολύ μπερδεμένη η παραγγελία τους από τον Γερμανό τεχνίτη που τις κατασκεύαζε στο χέρι, αργότερα γιατί συνήθισα τις χορδές που βρίσκουμε στο εμπόριο στην Αθήνα και ξέχασα την προτροπή του Σουηδού φίλου.

Χμ… Πράγματι.

Λογικά πρέπει να υπήρχαν, δεδομένου ότι οι σημερινοί ιταλικοί άσκαυλοι είναι πολύ αρχαίας λογικής. Ουσιαστικά αποτελούν (αυτοί μόνο, από όλες τις εκατοντάδες είδη ασκαύλων του κόσμου), επιβίωμα και εξέλιξη των αρχαίων ελληνικών διαύλων. Μπορεί όμως ένας καλόγερος να μην ήταν και πολύ εξοικειωμένος με τα λαϊκά όργανα.

Ε, ακριβώς αυτό λέω κι εγώ: το λαούτο και τον αυλό τα ήξερε, τη “γκάϊντα” όχι.

Ακριβώς.

Αντίθετα, ο “αυλός” και το “λαούτο”, ως γενικοί τύποι οργάνων, είναι μάλλον γνωστοί στον καθένα, ακόμη κι αν γεννήθηκε στο μοναστήρι. Σήμερα ένας άσχετος θα ονόμαζε φλογέρα το κάθε πνευστό και κιθάρα το κάθε νυκτό έγχορδο… Από κει και πέρα, αν δει κανείς το βιβλίο θα έχει πληρέστερη εικόνα για τον Άνσελμο. Που δεν έχει κι μεγάλη σημασία βέβαια, γιατί η πληροφορία του αυτή είναι, δεν έχει άλλο.
Σημ.: έφτασε στα χέρια μου επειδή αποτελεί την παλιότερη ίσως αναφορά στη νεοελληνική τσαμπούνα. Για τον ταμπουρά βέβαια έχουμε και παλιότερες.

Απ’ ό,τι μπόρεσα πρόχειρα να βρώ, μία κυρία ονόματι Καδιώ Κολυμβά, έχει γράψει ένα μυθιστόρημα που το ονομάζει “Ρότα περ όστρια”, εκδόσεις Αρμός, εμπνευσμένη από τις περιπέτειες του καθολικού (ελληνομαθούς) μοναχού Άνσελμου, στον 16ο αιώνα. Από εκεί πρέπει να έχει αντληθεί η περιγραφή που σου έδοσαν, και προφανώς είτε απ’ ευθείας στο βιβλίο, είτε με προσωπική επικοινωνία με τη συγγραφέα, θα μάθει κάποιος περισσότερα.

“Ξεφύλλισα” λίγο το θέμα και είδα ότι δεν έχει αναφερθεί μία φωτογραφία με τον πατέρα του Σίμωνα Καρά, Ιωάννη, να παίζει ταμπουρά. Τόπος διαμονής του Ιωάννη Καρά ήταν το Στροβίτσι (Λέπρεον). Στην φωτογραφία εικονίζεται ο Ιωάννης Καράς, καθιστός και παίζοντας ταμπουρά, και δίπλα του, επίσης καθιστή, η σύζυγός του Σπυρούλα. Μάλλον πρόκειται για στημένη φωτογραφία. Αν έχω καταλάβει σωστά από όλη την συζήτηση, κάθε φωτογραφία αποτελεί αξιόλογο ντοκουμέντο δεδομένης της έλλειψης πολλών στοιχείων γύρω από τον ταμπουρά.

Την φωτογραφία την ανέβασα εδώ:

https://docs.google.com/file/d/0Bz7kOeaCgfRBaWZaaFVzSmNSTnF3UUc3WlVRLUdoUQ/edit

1 «Μου αρέσει»

Μπράβο ρε συ Δημήτρη, γνωστή φωτογραφία και πράγματι έλειπε.

Υποψιασμένος από όσα έχουμε συζητήσει εδώ, παρατηρώ κάτι που σιγά μην το έβλεπα πριν μερικά χρόνια: η κεφαλή είναι σαν σύγχρονου μπουζουκιού (μπουζουκοκέφαλος), ενώ όλο το υπόλοιπο όργανο είναι σαφώς ταμπουράς.

Έχω δει ένα περίπου τέτοιο όργανο, πολύ παλιό και σε κακή κατάσταση, άγνωστης προέλευσης (από παλιατζήδικο σε σπίτι γνωστού). Δε θυμάμαι πώς ήταν η κεφαλή, πάντως όλο μαζί ήταν έτσι μεγάλο και ογκώδες, μπράτσο σαν κουπί -καμία σχέση με του Μακρυγιάννη-, και αν θυμάμαι καλά είχε συρμάτινους μπερντέδες -όχι τάστα.

Μόλις μας κάνανε δώρο ένα λεύκωμα φωτογραφιών με τίτλο “Πολύγυρος, ο τόπος και οι άνθρωποι”, εκδεδομένο στον Πολύγυρο το 2010. Την επιμέλεια του λευκώματος, για το ακριβές του πράγματος, είχε ο Γιάννης Κανατάς.

Έκατσα λοιπόν στον καναπέ και το ξεφύλλισα. Πολλές φωτογραφίες πραγματικά εξαιρετικές. Ωστόσο το μάτι μου έπεσε σε μία, στην οποία διέκρινα ταμπουρά. Δεν είχα ξανασυναντήσει τέτοια αναφορά και εξεπλάγην ευχάριστα. Η λεζάντα της φωτογραφίας είναι η εξής:

“Οικονομάδες με τις οικογένειές τους γλεντούν μετά τη λειτουργία στο εξωκλήσι της Παναγίας.”

Η φωτογραφία είναι παρμένη την δεκαετία του 1910.

Δείτε στα παρακάτω λινκς την γενική φωτογραφία και την λεπτομέρεια που περιέχει τον ταμπουρά.

Πλήρης φωτογραφία: https://docs.google.com/file/d/0Bz7kOeaCgfRBRURzb1pQeDZET0E/edit

Ταμπουράς: https://docs.google.com/file/d/0Bz7kOeaCgfRBdXNwMkZURmF4em8/edit

Ίσως είναι εδώ λοιπόν η θέση αυτής της φωτο.
Προέρχεται από το άλμπουμ “Αγιογραφίες”, εκδ. Κουμουνδουρέα.

Στη λεζάντα αναφέρεται:
“Βοσκός, υμνών με αυλόν. (Λεπτομέρεια από την Γέννηση), Τοιχογραφία. 14ος αι. - Ι. Ναός αγίου Νικολάου της Στέγης κοντά στην Κακοπετριά. Κύπρος”

Ο Richard Dumbrill είναι ένας κορυφαίος στο είδος του αρχαιομουσικολόγος της αρχαίας Εγγύς και Μέσης Ανατολής.
Πολυτιμότατο το έργο του για πολλούς λόγους: μέσα από την αποκρυπτογράφηση της σφηνοειδούς γραφής αναλύει ύμνους, γενικά τα πρώτα σημάδια μουσικής γραφής, δημοσιεύει σφραγιδοκύλινδρους και άλλα εκθέματα με μουσικές σκηνές που υπάρχουν στις συλλογές του Βρετανικού Μουσείου και στο 3ο μέρος… από τη σελίδα 152 και μετά…οργανολογία και- - ειδικά - - αναφορά στα λαουτοειδή με παρουσίαση και ανάλυση όλων των ευρημάτων, από τη σελίδα 277 και μετά :slight_smile: :slight_smile:

[b]" Archaeomusicology of the Ancient Near East".[/b]

Θεώρησα σωστό να το βάλω σε αυτή την ενότητα, στην οποία συζητάμε για τα πρώτα λαουτοειδή όργανα.

Σημειώνω με ευχαρίστηση ότι και αυτός υιοθετεί την ετυμολόγηση της πανδουρίδος από τα σουμεριακά pan (= τόξο) και tur (= μικρό), σελ. 288.

https://youtu.be/o5NdSt4xhJg

Σε αυτή την φωτογραφία που κυριαρχεί στο παραπάνω βίντεο βλέπουμε ένα φουρνόξυλο ή ένα ταμπουρά όπου η οπή του έχει σχήμα σταυρού?

Από συντονιστική ομάδα: το παρόν μήνυμα και τα 5 επόμενα μεταφέρθηκαν εδώ από τη συζήτηση «Για Σάζι και ταμπουρά»

για ταμπουράς δεν μου κάνει με τίποτα, με φουρνόξυλο μοιάζει. μάλλον θα είναι από τίμιο ξύλο, εξ ου κι ο σταυρός!

Κατ’ αρχήν, η σύγκριση με τις κανάτες δείχνει ότι πρόκειται για αντικείμενο μήκους κάποιων δεκάδων εκατοστών. Ένα φουρνόξυλο, για να φτάσει στην άκρη του φούρνου δεν γίνεται να είναι κοντύτερο από ένα, ενάμισυ μέτρο, για επαγγελματικό δύο ή τρία. Αλλά και 20 εκατοστά μήκος να έχει, τέτοια μεγέθη τιμίου ξύλου δεν κυκλοφορούσαν ποτέ στην αγορά, άσε που αν είναι ένα και μόνο ένα ξύλο που δεν χρειάζεται να χαραχτεί απάνω του το σημείο του σταυρού για ν’ αγιάσει, είναι το ίδιο το (γνήσιο) τίμιο ξύλο, μόνο που σίγουρα έχει “εξαντληθεί” εδώ και αιώνες.

Στο άκρο του μπράτσου βλέπω κάτι σαν ένα μόνο μεγάλο στριφτάρι και κάτω από τον “σταυρό” δύο τρυπούλες που μπορεί να έγιναν σε μίαν αυτοσχέδια προσπάθεια για ιδιοκατασκευή καβαλάρη. Πάνω απ’ το σταυρό δύο αντίστοιχες μικρότερες τρυπούλες. Μήπως πρόκειται για παιδικό παχνίδι ή για τοπικό μονόχορδο όργανο, επιβίωμα ίσως και χιλιετηρίδων; κάποιος ντόπιος ίσως ξέρει. Στη Σερβία πάντως επιβιώνουν μονόχορδοι ταμπουράδες (σε σύγχρονο ωοειδές σχήμα, όχι τραπεζοειδές όπως αυτό), τα γνωστά Γκιουσλέ.

Επειδή έχω το δίσκο από τον οποίο προέρχεται η εικόνα, και έχω διαβάσει το φυλλάδιο στο οποίο γίνεται πολύς λόγος για μακεδονικούς ταμπουράδες, πιστεύω ότι ταμπουράς είναι αυτός στην εικόνα.

Άλλωστε στη μεγάλη εικόνα νομίζω ότι διακρίνω και τις χορδές, ψηλά στην αρχή του καπακιού.

Μπορεί να είναι δίχορδος, σαν του Άγκιστρου, και το δεύτερο στριφτάλι να είναι ανφάς και να μη διακρίνεται.

Το μονόχορδο Γκούσλε δεν το λες εύκολα ταμπουρά, είναι αρκετά διαφορετικό όργανο (δερμάτινο καπάκι, δοξάρι).

Ναι Περικλή, κι εγώ νομίζω ότι διακρίνω δύο χορδές (άμα σιγουρευτείς για τη μεγάλη εικόνα, τις βλέπεις και στη μικρή). Πολύ ενδιαφέρουσα, πάντως, η επιβίωση του τραπεζοειδούς σχήματος του σκάφους (σκάφης, μάλλον) που στην υπόλοιπη βαλκανική φαίνεται να υποκαθίσταται πολύ νωρίς από το σχήμα σταγόνας / δακρύου.