Τα ξύλα - Cecen kizi

Συγνώμη παιδιά, δεν θέλω να ρίξω λάδι στη φωτιά (που δεν βλέπω και το λόγο για να υπάρχει), αλλά τι είναι το μακάμι? (και ναι δηλώνω ημιμαθής, γι΄αυτό και ρωτώ ότι δεν ξέρω, για να βελτιωθώ).
Ευχαριστώ εκ των προτέρων.

Ίσως εννοεί το όνομα “Πλεύρα”, με το οποίο κατά μαρτυρία του κλαριτζή Β. Σούκα το κομμάτι είναι γνωστό στην Πρέβεζα.

Πάνο, το ότι το κομμάτι το έχει καταγράψει ο (Ταμπουρί) Τζεμίλ μπέη, δεν το κατατάσσει αυτόματα στα δημιουργήματα της αυλικής μουσικής παράδοσης. Η δική μου υποψία πηγαίνει περισσότερο προς τη λαϊκή προέλευση. Το κομμάτι φέρεται να έγινε γνωστό στη Λέσβο όταν ο Τούρκος διοικητής το 1878 διατάσσει, κατά την κατασκευή του πρώτου ατμοκίνητου ελαιοτριβείου στην Αγιάσο, να παιχτεί αυτός ο σκοπός από μπάντα φυσερών, κατά την “επιχείρηση” κουβαλήματος μεγάλων κορμών δέντρων (“Ξύλα”!) από κοντινό δάσος για την κάλυψη του οικοδομήματος (μαρτυρία από το άλμπουμ “Λέσβος Αιολίς”, επιμέλεια Ν. Διονυσόπουλου).

Φίλε Ρινόκερε, η ερώτηση που θέτεις δεν γίνεται, δυστυχώς, να απαντηθεί στα πλαίσια μιας σύντομης δημοσίευσης στο φόρουμ. Κράτα λοιπόν μια πληροφορία πολύ πολύ συνοπτική, ότι τα μακάμια είναι οι μουσικοί “τρόποι”, “ήχοι”, “κλίμακες”, “δρόμοι” πάνω στους οποίους μπορεί να γραφτεί ένα μουσικό κομμάτι. Όμως, το μακάμι δεν είναι ούτε (αρχαίος ελληνικός) τρόπος, ούτε (βυζαντινός) ήχος ούτε (δυτική) κλίμακα ούτε (λαϊκός) δρόμος.

θα συμφωνησω με το κύριο Πολίτη, κατ’ εμέ το κομμάτι “ξύλα” όπως είναι γνωστό, έχει ρίζες όπως προείπα από τη ντόπια παράδοση της λέσβου και ειδικά της Αγιάσου,αυτό τουλάχιστο μου έχει μεταφερθεί από ένα απο τους μεγάλους της παραδοσιακής μουσικής και δάσκαλο μου Νίκο Καλαιτζή γνωστό και ως
“Μπινταγιάλα”,έαν υπάρχει κάτι άλλο που να μόιάζει με το συγκεκριμένο κομμάτι δε γνωρίζω…

Να τολμήσω δηλαδή κύριε Πολίτη να υποθέσω ότι είναι ένα “μείγμα”, ένα συνδυασμός όσων αναφέρατε?

Η τόλμη βοηθάει συχνά (πάντα με κάποιο ρίσκο, βέβαια), αλλά δεν βοηθάει σε θέματα γνώσης, όπου υποθέσεις δεν χωράνε.

Ο Νίκος Πολίτης λέει το αντίθετο, ότι δηλαδή το κομμάτι το έφερε στη Μυτιλήνη ο τούρκος πασάς. Αν ανήκε σε μια λαϊκή παράδοση αυτή ήταν μάλλον της Κωσταντινούπολης, αλλά είναι φυσικό μετά από τόσα χρόνια να είναι κομμάτι και της παράδοσης της Μυτιλήνης. Πάντως αν η χρονολογία του 1878 ευσταθεί τότε σίγουρα δεν είναι σύνθεση του Τζεμίλη ο οποίος ήταν μόλις 5 χρονών τότε. Ο τουρκικός τίτλος μάλλον παραπέμπει στον ερχομό Τσετσένων προσφύγων μετά τη ρωσική κατάκτηση 1817–1864

Δεν είναι τόσο απλό να “φέρει” το κομμάτι ο Τούρκος πασάς, δεν γινόταν να δώσει στα φυσερά μια πάρτα λέγοντας “μάθετέ το και παίξτε το”. Μάλλον πρέπει να υποθέσουμε ότι το κομμάτι ήταν ήδη γνωστό, αλλά ίσως όχι πασίγνωστο όπως σήμερα. Η εξήγηση πάντως για την ονομασία “Τα ξύλα” είναι αυτή που παραθέτει ο Ν. Διονυσόπουλος, όπως την κατέγραψε στο νησί. Ο Τζεμίλ κατέγραψε τη μελωδία στην εποχή του, φυσικά, ως φτασμένος μουσικός. Επιμένω όμως ότι η μελωδία δεν παραπέμπει σε τρόπο γραφής που να θυμίζει αυλική μουσική και είνα πολύ πιθανό ο τίτλος να συνδέεται με Τσετσένους πρόσφυγες, όπως λέει και ο Στέλιος.

Λοιπόν,

  1. “Το τραγούδ’ιι 'εν έχ’ιι νυκουκύρ’ίι” λέγανε οι παλιοί. Εννοώντας βέβαια τα γνησίως δημοτικά-παραδοσιακά τραγούδια και μελωδίες.
    Πάντως -σύμφωνα με όσα μου ΄χει πει ο Ross Daly- η μελωδία του κομματιού παίζετε και είναι γνωστή από το Αζερμπαιτζάν μέχρι τη Δυτική Ελλάδα.

  2. Το αν δεν άκουσε κάποιος δεν σημαίνει ότι δεν παιζόταν/πάιζετε στην περιοχή του (εκτός εάν θεωρηθεί δεδομενο ότι καθένας γνωρίζει μέχρι κεραίας ό,τι παιζόταν ανα περιοχή-εποχή-μουσικό).

  3. Ορθώς -Νίκο- ως “Πλεύρα” το αναφέρουν και παίζουν ο Βασίλης Σούκας, ο Φώτης Σαγάνης κ.ά.

Τέλος
5) Για το ζήτημα τι εστί μακάμ, ήχος, τρόπος, ράγκα κλπ ίσως θα ήταν πάντα χρήσιμο να ανοιχτεί ένα καινούργιο topic για να μας διαφωτίσουν εκεί οι γνωρίζοντες.

Υ.Γ. Και ας μην πάρει τίποτα το ποτάμι, διότι όπως λέει μια παλιά Σαρακατσάνικη παροιμία “Όποιους κατράει την θάλασσα, του πίν’ιι στ’ αλάτι τ’”.

Συνεισφέροντας στη συζήτηση, να προσθέσω πως οθωμανική στρατιωτική μπάντα έπαιξε το κομμάτι αυτό (που έγινε μετέπειτα γνωστό με τον ονομασία “Τα ξύλα” ) στη Λέσβο, το 1879, σύμφωνα πάντα με τις μαρτυρίες.
Προς διερεύνηση είναι αν ήταν ήδη μέχρι τότε γνωστό στο νησί ή το γνώρισαν με την άφιξη της μπάντας αυτής.

Με την ονομασία “Πλεύρα” ή και “Πλέβνα” το κομμάτι αυτό το ζητούσαν και το χόρευαν μόνο στην Πρέβεζα αλλά και στο Ξηρόμερο, σύμφωνα με μαρτυρίες παλιών μουσικών.
Τώρα, γιατί ονομάζεται έτσι μόνο εκεί, είναι ένα ερώτημα.

Πλέβνα πάντως ή Πλέβεν ήταν η πόλη της Βουλγαρίας, κέντρο της ρωσσοτουρκικής σύρραξης, όπου ο Οσμάν πασάς πρωταγωνίστησε - εξάλλου λέγεται και “σκοπός του Οσμάν πασά” και οθωμανικές στρατιωτικές μπάντες παιάνιζαν τότε για εμψύχωση των Τούρκων πολεμιστών.
Το τελευταίο, καθαρά υποθετικό, θέλει διερεύνηση το θέμα και πηγές πληροφόρησης ίσως δεν υπάρχουν αρκετές.

Ας συνεχίσουμε τη συζήτηση, έχει ενδιαφέρον. Ζητώ προκαταβολικά συγνώμη για το μακροσκελές της δημοσίευσης.

Ο Διονυσόπουλος, στο “Λέσβος Αιολίς” γράφει επί λέξει:

Τα ξύλα” ή Κιούρτικο
Οργανικός σκοπός, σε τετράσημο ρυθμό, ιδιαίτερα αγαπητός στη Λέσβο τις τελευταίες δεκαετίες. Απαντάται ως τον Καύκασο και είναι γνωστός με το όνομα Çeçen kizi (= Τσετσένα κόρη), σύμφωνα με καταγραφή του σπουδαίου Τούρκου μουσικού Cemil Bey (1873 – 1916), ο οποίος χρησιμοποιούσε την παραδοσιακή μουσική της Μ. Ασίας ως πρώτη ύλη για τις συνθέσεις του. Παραλλαγή του ίδιου σκοπού βρίσκουμε και στην Πρέβεζα, στα πλαίσια του αστικού ρεπερτορίου της, με τον τίτλο “Πλεύρα” (1).

Η προφορική παράδοση συνδέει αυτόν τον σκοπό με την κατασκευή του πρώτου ατμοκίνητου ελαιοτριβείου στην Αγιάσο το 1878, για τις ανάγκες όλου του χωριού. Αφού είχε κατασκευαστεί το κυρίως κτήριο, χρειάζονταν μεγάλοι κορμοί δέντρων από καστανιές, λεύκες και πεύκα για να στερεωθεί η σκεπή. Τα ξύλα προέρχονταν από το κοντινό δάσος και μεταφέρονταν πάνω στους ώμους πολλών ανθρώπων. Για το συντονισμό των βημάτων, αλλά και για να δημιουργηθεί κέφι και ενθουσιασμός, μια “μουσική με φυσερά” έπαιζε τον ευχάριστο και ρυθμικό σκοπό μιας τούρκικης πατινάδας, η οποία άρεσε ιδιαίτερα στον Τούρκο διοικητή της Αγιάσου (2). Έκτοτε αυτός ο σκοπός έγινε γνωστός στην περιοχή με το όνομα “τα ξύλα” ή “τα ταμπάνια” ή “τα τσάμια” (taban και çam στα τουρκικά σημαίνει σανίδα και πεύκο, αντίστοιχα), σε ανάμνηση του γεγονότος.

Σύμφωνα με μαρτυρίες παλαιοτέρων, φαίνεται πως ο σκοπός δεν συνηθιζόταν τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα και ήρθε ξανά στην επικαιρότητα μετά από ένα τυχαίο περιστατικό στην πλατεία της Αγιάσου γύρω στο 1935.

Τις τελευταίες δεκαετίες παίζεται με πιό αργή ρυθμική αγωγή, ώστε να μπορεί να χορευτεί ως συρτό. Με αυτή τη μορφή έγινε στις μέρες μας ένας από τους πλέον αγαπητούς σκοπούς σε όλο το νησί. Έτσι, “τα ξύλα” εντάσσονται στο βασικό χορευτικό ρεπερτόριο, και ο σκοπός παρουσιάζεται ως αντιπροσωπευτική μελωδία της Λέσβου σε διάφορες εκδηλώσεις, εντός και εκτός νησιού.

Σημειώσεις: 1: Από πληροφορία του κλαριτζή Β. Σούκα. 2: Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Χαρίλαου και του Σταύρου Ρόδανου, προπολεμικά στην Αγιάσο αυτόν τον σκοπό τον έλεγαν και “κιούρτικο”, δηλαδή κούρδικο (Κιούρτ = Κούρδος στα τούρκικα). Παιζόταν στο δρόμο ως εμβατήριο, λίγο πιο αργά από το μαρς, και σπανίως ως καθιστικό. Είχε “αέρα” ηρωϊκό και μεγαλοπρεπή και δεν χορευόταν. Στις αρχές του αιώνα παιζόταν μια φορά το χρόνο, όταν εόρταζε η τουρκική αστυνομία και οι Τούρκοι έβγαιναν και κερνούσαν. Σύμφωνα με τον Π. Παντελέλλη (+1995), ο οποίος έπαιζε τρομπόνι, στο Πλωμάρι ήταν γνωστός ως “κιούρτικο αλέμ χαβασί” και παιζόταν μόνο ως πατινάδα. Μερικοί τον ήξεραν και ως σκοπό του Οσμάν Πασά. Στην Κάπη, σύμφωνα με τον Μ. Κυριάκογλου, “άμα έλεγες στους παλιούς μουσικούς να στο παίξουν συρτό, μπορεί να μάλωνες μαζί τους. Το έλεγαν “κιούρτικο” και είχε λίγο διαφορετικό χτύπημα στο ρυθμό”.

Για τη διαφορά 1878 – 1879 δεν θα σκάσουμε. Το αν ήταν γνωστό το κομάτι πριν το χτίσιμο του ελαιοτριβείου, μάλλον δεν μπορούμε να το ξέρουμε αλλά, στρατιωτική μπάντα μάλλον θα προϋπήρχε και βεβαίως ήταν “εξευρωπαϊσμένη” την εποχή αυτή, όχι δηλαδή με ζουρνάδες και ανάκαρα παρά με “φυσερά” όργανα. Να σημειώσουμε πάντως, για όσους δεν το γνωρίζουν, ότι στη Λέσβο υπήρχαν μέχρι πολύ λίγα χρόνια πριν, μπάντες πνευστών, περίπου παρόμοιες με εκείνες της δυτικής Μακεδονίας, που είχαν γίνει γνωστές μέσω ακριβώς του εξευρωπαϊσμού του Οθωμανικού στρατιωτικού μουσικού σώματος, όπως και στα δυτικά Βαλκάνια.

Η πληροφορία για την Πλέβνα είναι άκρως ενδιαφέρουσα και πολύ συχνά συμβαίνει, μία ξενική λέξη που για τον ελληνόφωνο δεν σημαίνει τίποτα, να “εξελληνίζεται” π.χ. ως “Πλεύρα”. Παρόμοιο φαινόμενο έχουμε και με τον περσικό όρο “πεσρέφ” που σημαίνει “(μουσικό) πρελούδιο” και στα κυπριώτικα έγινε “πιστρέφι”. Μάλιστα, η πληροφορία αυτή “κουμπώνει” και με το συσχετισμό με Οσμάν πασά που δίνει, με ερωτηματικό, και η Ελένη.

Μερικές ερωτήσεις:

Κιούρτικο υποδηλώνει ρυθμό ή το μακκάμι κιουρντί;

Η στρατιωτική φιλαρμονική δεν μάθαινε τα κομμάτια από πάρτες;

Όταν μιλούμε για καταγραφές του Τζεμίλ μπέη εννοούμε ηχογραφήσεις ή χειρόγραφα με μουσική σημειογραφία;

Άσχετο με την κουβέντα αλλά η λέξη είναι ππεστρέφι(ν), τα διπλά σύμφωνα στην Κύπρο προφέρονται και είναι σημαντικό να τα σημειώνουμε και για ετυμολογικούς λόγους

Ο προσδιορισμός Κιούρτικο μάλλον, κατά τη γνώμη μου, δηλώνει προέλευση και τίποτα άλλο. Δεν ξέρω να υπάρχει “κουρδικός” ρυθμός και ακούγοντας το κομμάτι cecen kizi (πολύ εύκολο μέσω γιουτιούμπ) εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι δεν είναι κιουρντί.

Στο ερώτημα περί του αν οι στρατιωτικές μπάντες μετά τις μεταρρυθμίσεις του 19ου αιώνα χρησιμοποιούσαν παρτιτούρες ή όχι, δεν μπορώ εγώ να απαντήσω. Δεν έτυχε να διαβάσω κάποια σχετική μελέτη.

Για τις καταγραφές του Τζεμίλ μπέη, ίσως να έπρεπε να γίνει ερώτηση στον ίδιο τον κύριο Διονυσόπουλο.

Ενδιαφέρουσα (και σημαντική) η σημείωση για την εκφορά της λέξης ππεστρέφι(ν) αλλά, όπως αναφέρθηκε, δεν αλλάζει την ουσία του συγκεκριμένου θέματος.

H γνωστή καταγραφή του Tanburi Cemil Bey:

Θα ήθελα να προσθέσω ακόμα ότι πράγματι υπάρχουν τουλάχιστον δύο διαφορετικοί παραδοσιακοί σκοποί και τραγούδια των γειτόνων (όχι μόνο των Τούρκων), σχετικά με τον Οσμάν, με τα ονόματα:
Osman Oyun Havasi και Osman Aga. Και τα δύο έχουν διαφορετική μελωδία από το Cecen Kizi και “πατάνε” σε διαφορετικό μακάμι από το huseyni. To δε πρώτο έχει Κούρδικη προέλευση. Το δεύτερο απαντάται σε όλα τα Βαλκάνια -και την Ελλάδα.

Ενδιαφέροντα στοιχεία για την πολιτιστική παράδοση της Λέσβου (ίσως από εκεί να άντλησε στοιχεία και ο Διονυσόπουλος) περιέχονται στο βιβλίο του δάσκαλου Στρατή Κολαξιζέλλη “Θρύλος και ιστορία της Αγιάσου της νήσου Λέσβου”.

Ανάλογα στοιχεία υπάρχουν και από άλλες μαρτυρίες (π.χ. του Στρατή Αναστασέλλη) στο συλλογικό τόμο με τίτλο “Αγιάσος”.

Τα “ξύλα” είναι αυτό το κομμάτι. Η “Πλεύρα” πιστεύω είναι[FONT=Arial]αυτό[/FONT] το Πρεβεζιάνικο συρτό που παίζει ο βιολιστής Φώτης Σούκας (πατέρας του Τάκη), από το Κομπότι - Άρτας.

Ναι, αυτά είναι.

Όπως ειπώθηκε ήδη, το κομμάτι ζει σε τρεις μουσικές εκδοχές, ελαφρώς διαφορετικές, μέσα σε τρεις παραδόσεις: την Πρεβεζάνικη (υποθέτω ότι και η Ξηρομερίτικη εδώ εντάσσεται), τη Μυτιληνιά και την κλασική Οθωμανική. Καμία τέταρτη δεν είναι αυτή τη στιγμή γνωστή. Θεωρείται ότι και στις τρεις περιπτώσεις πρόκειται για προσαρμογή σκοπού που με κάποιο τρόπο έφτασε ως εκεί ξεκινώντας από κάπου αλλού. Το “κάπου αλλού” είναι το χαμένο (μέχρι νεωτέρας) αρχικό πρότυπο.
Συγκεκριμένα για την περίπτωση της οθωμανικής εκδοχής, είναι δεδομένο ότι ο Τζεμίλ Μπέης ήταν εκείνος που το ενέταξε στο ρεπερτόριο. Ο Τζεμίλ Μπέης κάπου άκουσε το κομμάτι, πιθανώς στην αρχική του εκδοχή -πάντως όχι σε κάποια από τις άλλες δύο- και το κατέγραψε. (Για την ακρίβεια το έγραψε στο πίσω μέρος ενός πακέτου από τσιγάρα, όπως μας μαρτυρεί ο γιος του!) Αυτό που δεν είναι γνωστό είναι αν η καταγραφή και στη συνέχεια η ηχογράφησή του από τον ίδιο είναι πιστή ή διασκευή αυτού που άκουσε.
Η εκδοχή του Τζεμίλ Μπέη λέγεται “Τσετσέν Κιζί”, “Η κόρη από την Τσετσενία”. Αυτός ο τίτλος παραμένει ανεξήγητος. Αντίθετα, για τους τίτλους των άλλων δύο εκδοχών, Πλέβνα και Ξύλα (και κάποιους δευτερεύοντες στα ίδια μέρη, όπως Κιούρτικο κ.ά.) υπάρχουν πειστικές ερμηνείες. Ένας μυστηριώδης τίτλος σίγουρα κάτι κρύβει από πίσω.
Κατόπιν αυτών, μου φαίνεται πιθανό αυτό που άκουσε ο Τζεμίλ Μπέης να ήταν το “αυθεντικό” (ανεξάρτητα αν τότε το κομμάτι είχε ήδη περάσει στην Πρέβεζα και τη Μυτιλήνη), να ανήκε δηλαδή σε μια παράδοση που είχε κάποιο συγκεκριμένο και προφανή για τους φορείς της λόγο να το ονομάζει έτσι, ιδίως αν λάβουμε υπόψη μας ότι στην Κ’πολη είχε κανείς πιθανότητες να ακούσει αυθεντική μουσική από οποιαδήποτε τοπική παράδοση της αυτοκρατορίας.

[Στηρίζομαι στην πιο πρόσφατη μελέτη που έχει γίνει γι’ αυτό το κομμάτι, του Παναγιώτη League. Η μελέτη έχει υπόψη της όλες τις προηγούμενες, Διονυσόπουλου κλπ. Προς το παρόν δεν έχει δημοσιευτεί, οπότε δεν μπορώ να σας παραθέσω αποσπάσματα.]

Εγώ πάντως δεν πιστεύω ότι υπήρξε στο Ξηρόμερο ως άκουσμα. Είναι γεγονός ότι πολλές “ζυγιές” περνούσαν από την Πρέβεζα στο Ξηρόμερο (σε κάποια χωριά όμως όπως Βόνιτσα, Μοναστηράκι) και ενδεχομένως, να το έπαιξε κάποιος κάποια στιγμή αλλά δεν πιστεύω με τίποτα ότι υιοθετήθηκε κιόλας!!!
Οπότε δεν θα θεωρούσα Ξηρομερίτικη κάποια διασκευή.

Πολύ πιθανόν. Βασικά ήθελα να αναφερθώ στις τρεις άλλες εκδοχές, αλλά αφού έγινε λόγος και για την Ξηρομερίτικη -την οποία αγνοούσα- την έβαλα κι αυτήν στο σχήμα για λόγους πληρότητας αλλά με κάθε επιφύλαξη.

Το κομμάτι με το όνομα “Πλεύρα” το έχει συμπεριλάβει στο προσωπικό του CD που είναι σόλο - λαούτο και ο Χρήστος Ζώτος, γεννημένος στην Κανδήλα - Ξηρομέρου. Το ένθετο για τον συγκεκριμένο σκοπό αναφέρει: Πλεύρα: Πεταχτός τετράσημος οργανικός σκοπός ο οποίος παίζεται μόνο στην Πρέβεζα και το Ξηρόμερο. Το κομμάτι αυτό έχει πάρα πολλές ομοιότητες με τον πασίγνωστο οργανικό της Μυτιλίνης, “Τα ξύλα”, του οποίου πιθανά να αποτελεί και παραλλαγή. Έχει ηχογραφηθεί από τον Βασίλη Σούκα, ενώ στις μέρες μας δεν παίζεται και τόσο συχνά”.

Η εκτέλεση του Βασίλη Σούκα, πρέπει να είναιαυτή.

Μιας και οι αθηναϊκοί κύκλοι το πρωτομάθαμε αυτό το κομμάτι μάλλον από την «Πνοή», το δίσκο όπου ο Ρος Ντέιλι και ο Β. Σούκας έπαιξαν τη δική τους διασκευή του Τσετσέν Κιζί του Τζεμίλ Μπέη, ας τους θυμηθούμε κι αυτούς: σ’ αυτό το βιντεάκι παίζουν το κομμάτι λάιβ σε εκπομπή στην τηλεόραση, και κάποια στιγμή ακούγεται κι ένας σύντομος σχολιασμός του Ρος σχετικά με την προέλευση του σκοπού (όχι πολύ διαφωτιστικός είναι η αλήθεια, για όποιον έχει ήδη διαβάσει όσα είπαμε εδώ). Η δισκογραφημένη στην Πνοή εκτέλεση εδώ.

[Το βίντεο ονομάζεται “Πλεύρα” αλλά δεν είναι η Πλεύρα, είναι το Τσετσέν Κιζί.]

Επίσης, εδώ η Πλεύρα / Πλέβνα με την κανονική πρεβεζάνικη μελωδία, αλλά με εκτουρκισμένο παίξιμο από σύγχρονους Έλληνες μουσικούς, ένα αντιαντιαντιδάνειο. Στο βίντεο περιλαμβάνονται και διάφορες πληροφορίες.