Πολύ ενδιαφέρον θέμα. Όμως, Αλέξανδρε, η κάθε περίπτωση είναι διαφορετική. Δεν υπάρχει κοινός κανόνας, όπως και (νομίζω ότι) δεν υπήρχε, τουλάχιστον στην Οθωμανική Τουρκία, οργανωμένη μουσική παιδεία με διπλώματα διαφόρων κατευθύνσεων / επιπέδων, όπως σήμερα.
Ας πάρουμε για χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Σταύρο Παντελίδη, για τον οποίο υπάρχουν κάποια στοιχεία*. Γεννήθηκε το 1891 στην ελληνόφωνη συνοικία του Αγίου Τρύφωνος της Σμύρνης, όπου και μεγάλωσε. Αστική οικογένεια, πατέρας βιοτέχνης και μουσικόφιλος, ψάλτης και γνώστης της ντόπιας μουσικής παράδοσης. Ο Στ. Π. γράφεται νεαρός στον μουσικό σύλλογο “Απόλλων”, σωματείον ανεγνωρισμένον από την τουρκική διοίκηση, όπου διδάσκεται θεωρία και οργανοπαιξία (μαντολίνο, κιθάρα) από καταξιωμένους μουσικούς. Λαμβάνει μέρος σε μικρές ορχήστρες παίζοντας ημιεπαγγελματικά, γνωρίζεται με τους Περιστέρηδες και τους άλλους μουσικούς της ορχήστρας “Τα Πολιτάκια” και σίγουρα με όλους σχεδόν τους γνωστούς σήμερα σε εμάς Σμυρλήδες μουσικούς. Παίζει και στη φιλαρμονική κάποιας εκκλησίας. Νεαρός ακόμα, είχε φήμη καλού οργανοπαίκτη και άριστου γνώστη του πενταγράμμου, με άριστη καλλιγραφία. Ήξερε όμως πολύ καλά και τα ανατολικά μακάμια, εκτός από την εκκλησιαστική μουσική όπου ήταν και αυτός ψάλτης, όπως ο πατέρας του. Γνωριζόταν πολύ καλά με τον Βαγγέλη Παπάζογλου, που για να τα πούνε (και πιούνε) λίγες ωρίτσες, έκανε ολόκληρο ταξίδι από τον Υμηττό στην Κοκκινιά, δύο λεωφορεία μέσω κέντρου Αθήνας. Έχει αφήσει τεράστιο όγκο μουσικής σημειογραφίας, όχι όμως από τη Σμύρνη, όπου βέβαια όλα κάηκαν, της μεγάλης του αγάπης συμπεριλαμβανομένης…
Κάτι χοντρικά ανάλογο πρέπει να συνέβη και με τους άλλους. Ο “Απόλλων” σίγουρα δεν ήταν η μοναδική δυνατότητα να μορφωθεί κάποιος μουσικά. Υπήρχαν και άλλοι τέτοιοι σύλλογοι αλλά και πληθώρα ιδιωτών καθηγητών μουσικής για κάθε όργανο. Στην έκδοση “Ημερολόγιον και Οδηγός της Σμύρνης” του 1889 (!) καταχωρούνται έξη καταστήματα “Μουσικών Οργάνων Πωληταί”, 14 καθηγηταί / -ήτριαι Κλειδοκυμβάλου, τέσσερις Βιολίου, ένας κιθάρας και τρείς Ωδικής. Στον “Εμπορικό Οδηγό Σμύρνης και Περιχώρων” του 1901, μετ’ αδείας του Αυτοκρατορικού Υπουργείου της Παιδείας υπ’ αρ. 264, τα καταστήματα έχουν γίνει 15, με ανάλογες αυξήσεις στους καθηγητές.
Βεβαίως, είναι γνωστό ότι μουσικοί επιπέδου Τούντα ή Περιστέρη, εκαλούντο να παίξουν ως σολίστες σε ευρωπαϊκές συμφωνικές ορχήστρες, όπου βεβαίως αν δεν είχαν σωστή μουσική εκπαίδευση δεν θα τους καλούσαν. Είναι επίσης πασίγνωστο ότι η Σμύρνη, αλλά και η Κων/λη, ήταν πολυπολιτισμικές κοινωνίες όπου άνθιζαν παράλληλα τα ντόπια λαϊκά, τα “παλατιανά” ανατολικά, καθώς και τα δυτικά μουσικά ιδιώματα. Όλα, μα όλα, τα έβλεπαν τα μάτια τους, όχι μόνο τα δυτικά, τα συγκερασμένα, τα βυζαντινά ή τα τουρκικά. Και τα ρουμάνικα, και τα ρούσικα, και τα αραβικά, τα εβραϊκά, τα αρβανίτικα, σέρβικα, you name it…
*υπάρχει πολύ καλή βιογραφία του από τον κατιόντα συγγενή του Βασίλη Ν. Πετρόχειλο.