Περί της λέξεως

1

Σωστός, Νίκο Πολίτη, στο άρθρο σου στην Κλίκα.
Και το καίριο είναι να καταλήξουμε (επιτέλους) στο τι εννούμε σήμερα, τουλάχιστον οι επαϊοντες, με τη λέξη ρεμπέτικο.

Πρέπει να πω πως κι’ η Αγγέλα Παπάζογλου αναφέρεται ξεχωριστά στα “ρεμπέτικο” της Σμύρνης και στα “μάγκικα”. Ο Μάρκος Δραγούμης δεν έχει καμιάν αμφιβολία. "Ρεμπέτικα στη Σμύρνη, λέγανε λαϊκά ξένοιαστα τραγουδάκια, σαν το “Τι σε μέλλει εσένανε”.

Το γιατί βάλανε τη λέξη “ρεμπέτικο” οι Εταιρίες στη Σμύρνη και την Πόλη, μοιάζει με τη λέξη “Εστουδιαντίνα”. Πουθενά, πριν τη δισκογραφία, δε βρήκα τη λέξη “εστουδιαντίνα”, που αναφέρεται μόνο στην Ιταλία, γιά τις μαντολινάτες όπως λέμε εμείς και τις χορωδίες. Σήμερα υπάρχουν ακόμα ιταλικές Εστουδιαντίνες, που κάνουν εμφανίσεις σε σοβαρές ημικλασικές συναυλίες. Το συμπέρασμα που βγαίνει, είναι πως οι Γάλλοι και Γερμανοί “παραγωγοί” της εποχής, ζήτησαν από τους μαέστρους να τους δώσουν τίτλους και ονόματα, γιά το “δελτίο αποστολής”. Έτσι, οι Ιταλοθρεμμένοι μουσικοί, θυμήθηκαν τον όρο και τον κοτσάρισαν στα τραγούδια που είχαν μαντολίνα.

Από κει και πέρα, γιά να βρούμε τι σημαίνει σήμερα το “ρεμπέτικο τραγούδι” από μουσική και στιχουργική άποψη, πρέπει πρώτα να ορίσομε σε ποιό ακριβώς είδος τραγουδιού αναφερόμαστε. Και σ’ αυτό, έχω διατυπώσει τη δική μου (και τεκμηριωμένη) άποψη.

2

Γιά το “ρεμπέτικο” που εμείς μιλάμε, πρωτοχρησιμοποιήθηκε ο όρος (επισήμως εννοώ) το 1949, από τον Μάνο Χατζηδάκι. Τέσσερα χρόνια πριν, ο Νίκος Σκαλκώτας έγραφε στις σημειώσεις του: "βασισμένο στο ρεμπέτικο τραγούδι “Κάτω κει στην Αραπιά”. 20 χρόνια μετά τον Χατζηδάκι, ο Ηλίας Πετρόπουλος οριστικοποίησε τον όρο με το βιβλίο του. Πρέπει λοιπόν να δούμε σε ποιό ακριβώς τραγούδι αναφέρονταν αυτοί οι άνθρωποι, έστω κι αν είχαν διαφωνίες μεταξύ τους, γιά να καταλάβομε τι μας έμεινε.]

Αυτό το τραγούδι, ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΡΙΝ ΤΟ 1922, παρά μόνο σ’ ό,τι αφορά την ηχογράφηση των πηγών του, αφομοιωμένων ή όχι. Κι οι πηγές αυτές είναι τρεις:

  1. Το “μάγκικο”. Λέγεται και σερέτικο, κι είναι πότε μουρμούρικο και πότε γιουρούτικο, και ΟΝΤΩΣ ΑΥΤΟ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ στον Μεντρεσέ του 1834 και τους τεκέδες του 1836, ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ! Αυτά τα τραγούδια επεβίωσαν και αναπτύχθηκαν (σχετικά) ίσαμε και το 1929, οπότε και ο Φαλτάϊτς τ’ αναφέρει ως “τα τραγούδια του μπαγλαμά” Φυσικά και μετακόμισαν στον Πειραιά και τ’ άλλα λιμάνια, ακόμα και στην Αμερική, απ’ όπου και μας ήρθε φυσικά και ο μεγαλύτερος νεωτερισμός του (Μινόρε του τεκέ). Συγκερασμένα, αλλά με διατονικές “αρμονίες”.

  2. Τ’ ανατολίτικα (γαζέλια κ.λ.) κυρίως στη μορφή του αμανέ και των Αραβο-Περσικών μακαμιών, αλλά σ’ επεξεργασμένες φόρμες του Ελληνικού μέτρου. Ασυγκέραστα.

  3. Το Σμυρνέϊκο μινόρε κι όλα τα γύρω παράγωγά του. Συγκερασμένα και ασυγκέραστα μαζί.

Από στιχουργική άποψη, τα μάγκικα ασχολούνται με την κάθε είδους περιπλάνηση του περιθωριακού, φυλακή, τεκές, βαπόρι, ζάρια, λαθρεμπορία, σκέκια και ζούλες, αστυνομία και χωροφυλακή, δικαστική και νομική εξουσία σε αντιπαράθεση με τους άγραφους νόμους του μάγκα (μπέσα), κ.λ. κ.λ.

Στη φόρμα του στίχου, απαγορεύονται οι φιοριτούρες και τα καρικεύματα, και τα λόγια είναι λίγα και σταράτα, χωρίς φτηνούς συναισθηματισμούς.

Οι άλλες δύο σχολές, ευρύνουν την προβληματική τους από τον έρωτα στη φιλοσοφία, κι από τη μελαγχολία στο χιούμορ.