Ορισμός ρεμπέτικου

#36. 4
Pepe, πράγματι η «πετριά» μου είναι να αναζητώ και να εντοπίζω παντός είδους μαρτυρίες και πηγές, σύγχρονες με την προϊστορία και ιστορία του ρεμπέτικου (ή «ρεμπέτικου»). Μέσα σε αυτές, προέχουσα για μένα θέση κατέχουν τέτοιες μαρτυρίες από επιτελείς της δισκογραφίας της εποχής. Και θα έλεγα ότι δεν συμμερίζομαι τις τόσες σου επιφυλάξεις επʼ αυτού, για έναν ακόμα λόγο: μη ξεχνάμε ότι το ρεμπέτικο ως ειδολογικός όρος αλλά και ως πολιτισμικό προϊόν προς πώληση ενέπιπτε στο «ρυθμιστικό πεδίο» της τότε δισκογραφικής βιομηχανίας (για να μη μιλήσουμε, όπως ο Gauntlett, για το είδος ως κατασκευή του μάρκετινγκ των εταιρειών…), οπότε, εμένα τουλάχιστον, με ενδιαφέρει απολύτως να καταγράψω και να συνυπολογίσω στην αξιολόγησή μου (μαζί με άλλες πηγές από τον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο κλπ κλπ) τι ταμπέλες έβαλε σε αυτό το πολιτισμικό προϊόν και πού το καταχώριζε ειδολογικά στο ρεπερτόριό της η δισκογραφική βιομηχανία. Κακά τα ψέματα, οι δημιουργοί του ρεμπέτικου τραγουδιού «χάρη στην επινόηση και ευρύτερη διάδοση του γραμμόφωνου, μπόρεσαν να καταγράψουν τις δημιουργίες τους σε δίσκους, για να τις κληροδοτήσουν αυτούσιες (σε “προφορική” μορφή) στους επερχόμενους» (Θ. Χατζηπανταζής, Της Ασιάτιδος μούσης ερασταί…, εκδ. στιγμή 1986: 15). Πρόσεξε, τώρα, αυτό το προφορική εντός εισαγωγικών, που μας πάει στο άλλο θέμα που έβαλες και έχει ενδιαφέρον να σχολιαστεί.

Μιλάς για το –προδισκογραφημένο- ρεμπέτικο ως ένα μουσικό είδος κυρίως προφορικής παράδοσης, προσθέτοντας ότι η εμπορική εκδοχή του συνιστά μικρό και αποσπασματικό δείγμα του «ίδιου» του ρεμπέτικου. Προσωπικά δεν έχω τη δυνατότητα να προσεγγίσω το ρεμπέτικο της προδισκογραφημένης προφορικότητας ως πράγμα «καθʼ εαυτό», διότι δεν έχω προσλάβει ποτέ τέτοια δείγματά του, και μόνο να εικάσω μπορώ το πώς αυτό επιτελούνταν προ της δισκογραφήσεώς του. Ούτε μπορώ να πω σε ποιο βαθμό αυτό –δισκογραφούμενο- απώλεσε τον «προφορικό» του χαρακτήρα, αποκόπηκε ενδεχομένως από τις «ρίζες» του και εν τινι τρόπω «παραποιήθηκε/παραμορφώθηκε», καλούμενο να λειτουργήσει εφεξής σε επιτελεστικό πλαίσιο «αφύσικο», θέτοντας υπό διακινδύνευση κάποιου είδους «ουσία» της τέχνης του…

Αυτό που έχω στα χέρια μου και στα αφτιά μου είναι το δισκογραφημένο ρεμπέτικο και μόνο για αυτό μπορώ να συζητήσω. Οι ενδεχομενικότητες είναι γοητευτικές σα σκέψη πολλές φορές, όμως ελάχιστο στέρεο έδαφος προσφέρουν για επί του πραγματολογικού διερευνήσεις. Από την άλλη, σκέφτομαι ότι όταν πρωτοήλθαν σε επαφή οι συντελεστές του ρεμπέτικου με τους συντελεστές της δισκογραφικής βιομηχανίας, όλο και κάποια διαβούλευση θα έγινε, όλο και κάποια διαπραγμάτευση θα έλαβε χώρα περί του τι και πώς θα αποτυπωθεί σε δίσκους, οπότε προσωπικά εικάζω ότι δεν πρέπει να «χάσαμε» -εξαιτίας της δισκογραφήσεως- πολλά πράγματα, πάντως πολύ λιγότερα από όσα εικάζεις εσύ. Και κυρίως επειδή δεν έχω μέτρο να κρίνω, δεν μπορώ με τίποτα να πω ότι η δισκογραφημένη εκδοχή του ρεμπέτικου «ένα πολύ μικρό και αποσπασματικό δείγμα του ίδιου του ρεμπέτικου» μας έδωσε…

Το μονο λαθος που θεωρω οτι εκανε ο Πετροπουλος οπως και αλλοι μετα απο αυτον ειναι οτι εμπλεξε και αυτος τα μικρασιατικα με τα καθε αυτους ρεμπετικα λογω κοινης μουσικης γλωσσας. Νομιζω ο ιδιος ο Πετροπουλος μιλαγε παντα για υποκοσμο οσο αφορα το ρεμπετικο και μαλιστα την αυτην την αποψη την υπερασπιζοταν μεχρι τελους και εγω την ασπαζομαι επισης,ομως αναρωτιεμαι ποιος ορος μπορει να θεωρηθει ευστοχος
.πχ επεξηγηστε μου αν θελετε με λογια τι ειναι ακριβως το ροκ,το μπλουζ ,το μεταλ και ουτο καθ εξης ,δεν νομιζω οτι μπορει να γινει αυτο ετσι απλα.Νομιζω ομως οτι μπορειτε να πειτε πως μεταλ ειναι οι mettalica ,οι iron maiden ,στην πρωτη τους βεβαια εποχη που εφεραν κατι καινουργιο.Kατι αναλογο μπορουμε να πουμε και για τα αλλα ειδη .Ρεμπετικο ειναι οι πρωτοι μουσικοι που επαιξαν ενα συγκεκριμενο στυλ που ειχε παλαιοτερες ομως καταβολες και συμβαδιζε και με ενα συγκεκριμενο τροπο ομιλιας ,φιλοσοφιας κλπ των ατομων στους οποιους απευθυνοταν ,ομως στην πορεια διαφοροποιηθηκε απο την αρχικη του μορφη πηρε στοιχεια και απο αλλα ειδη και εξελιχθηκε σε κατι που αρεσε πλεον γενικοτερα (βλεπε τσιτσανης).Το τραγουδι το οποιο βρηκαν ετοιμο αυτοι οι πρωτοι μουσικοι του (Μπατης,Μαρκος κλπ) ηταν και αυτο καθε αυτου ρεμπετικο κατ’εμε,το πρωτο οπως λεει σωστα ο Τσιτσανης.Ο ορος πηγαζει απο τον χαρακτηρα τον ατομων .Τωρα αν μας χαλαει ο ορσιμος ας το πουμε οπως θελουμε ,μορτικο,αλανιαρικο κλπ το λαικο δεν μου λεει τιποτα απολυτως τιποτα.Εξαλλου η λεξη ρεμπετης εμφανιζεται σε διαφορα τραγουδια της εποχης ,σε αυτον τον ψευτικο ντουνια ρεμπετης θα πεθανω λεει ο Μαρκος στον Χαρμανη και νομιζω οτι λεει πολλα.

    O Innes στην αξιολογη και σημαντικη μελετη του 1930 report που εχει δημοσιευσει O Hugo Strotbaum  λεει πως το ρεμπετικο εινα το τραγουδι των χαμηλοτερων κοινωνικων στρωματων.Οι δισκογραφικοι καταλογοι ηδη το ονομαζαν ετσι πριν το 1930 και αναφεροντουσαν στα τραγουδια χασικληδικου περιεχομενουν επι των πλειστων αλλα και οχι μονο δυστυχως και εκει υπαρχει η αρχικη συγχηση που μπερδεψε τους παντες στην συνεχεια,εκτος και  αν οντως το τσουβαλιασμα τελικα μπορει να θεωρηθει αληθινο αν το θεσουμε καθαρα πως αφορα μια συκεκριμενη χρονολογικα  εποχη,ουτε αυτο μπορει να θεωρηθει λαθος.Το σιγουρο ειναι ομως πως αν καποιους απο τους μεγαλους μικρασιατες δημιουργους και τραγουδιστες τους ελεγες ρεμπετες εκεινη την εποχη ,θα σε κυνηγαγαν ασχετα με το αν τα τραγουδια τους τα ονομαζαν ρεμπετικα .

.Τελος συμφωνα με τον Πανο Σαββοπουλο και το πολυ ενδιαφερον βιβλιο του περι της λεξεως ρεμπετικο το αναγνωσμα η πρωτη αναφορα του ορου ρεμπετικα τραγουδια εμφανιζεται στο ελληνικο περιοδικο ΣΦΙΓΞ το 1917.

Η δική μου άποψη είναι ότι πάρα πολλές αναρτήσεις σε αυτό το θέμα δεν θα είχαν γίνει αν στην ανάρτηση #9, όπου αναφέρεται η λέξη ρεμπέτικο είχε προηγηθεί η λέξη “Πειραιώτικο”. Το πολύ πολύ, να είχαν σε αυτή την περίπτωση χρειαστεί κάποιες δευτερεύουσας σημασίας φραστικές τροποποιήσεις και βέβαια, δεν θα χρειαζόταν και η προτελευταία παράγραφος.

Παντως οι παλιότεροι όταν τους ρωτούσες τι είναι ρεμπετικο, μετα απο την αρχικη αμηχανία, απαντούσαν:

το παλιο λαϊκο!

Χρήσιμη βρίσκω και τη μαρτυρία του Ροβερτάκη για τη χρονική στιγμή πριν από τη δισκογράφηση μπουζουκιών:

«Τότε τα μπουζούκια παίζανε στα κλεφτά και δεν είχε φανή ακόμα ούτε ο Μάρκος. Κι αυτούς που υπήρχαν δεν τους παίρνανε τα μαγαζιά.
Τα ρεμπέτικα τα παίζαν άλλα όργανα∙ πιάνο, βιολί, κιθάρα.» (Τ. Σχορέλη-Μ. Οικονομίδη, Ένας ρεμπέτης –Γιώργος Ροβερτάκης, Αθήνα 1973: σ. 12)

Αυτό είναι πασίγνωστο. Μας το λέει και ο Μάρκος, επαιρόμενος με το δίκιο του για το που “έδιωξε” τα σαντουρόβιολα των Κάβουρα – Νούρου – Στελλάκη απ’ τη Μάντρα του Σαραντόπουλου, για να παίξει η “Τετράς” του: “Ήταν για πρώτη φορά, έ; Μεγάλη δουλειά!!!”. Βέβαια, είναι πιθανό να είχε ήδη “φανεί” στην Κολούμπια, όπου ηχογράφησε το καλοκαίρι του 1932 (και ο Μπάτης, μαζί) αλλά η εταιρία δεν τα έβγαλε στο εμπόριο τα κομμάτια, άρα ο Ρ. μπορεί να μην το ήξερε ότι είχε ήδη φανεί (και ηχογραφήσει) ο Μάρκος. Πράγματι, πριν την κυκλοφορία των δίσκων που ηχογράφησε ο Μάρκος αργότερα στην Οντεόν, τα μπουζούκια παίζονταν “στα κλεφτά”. Έτσι όπως είναι γραμμένο το βιβλιαράκι, είναι πολύ δύσκολο να εντοπίσουμε με ακρίβεια έτους, πότε ακριβώς ήταν αυτό το “Τότε” του Ρ.

Επειδή μάλλον δεν γίνεται εύκολα κατανοητό πού ήθελα να δώσω έμφαση,το προηγούμενο μήνυμά μου ας αντικατασταθεί ως εξής:
Χρήσιμη βρίσκω και τη μαρτυρία του Ροβερτάκη, όταν μιλάει για την εποχή πριν από τη δισκογράφηση μπουζουκιών, ότι τότε “Τα ρεμπέτικα τα παίζαν άλλα όργανα∙ πιάνο, βιολί, κιθάρα.” (Τ. Σχορέλη-Μ. Οικονομίδη, [i]Ένας ρεμπέτης –Γιώργος Ροβερτάκης, Αθήνα 1973: σ. 12)

[/i]Δηλ., από το παράθεμα προκύπτει ότι ο Ροβερτάκης δεν έχει κατά νου κάποια εξίσωση του στιλ ρεμπέτικα= αστικολαϊκά άσματα παιγμένα με μπουζούκι, ούτε του χρειάζεται το συγκεκριμένο όργανο, προκειμένου για τον ειδολογικό χαρακτηρισμό ρεμπέτικα

έτυχε να έχω το βιβλίο στην βιβλιοθήκη μου, οπότε διάβασα όλο το σχετικό μέρος. λίγο παραπάνω (σελ 10) αναφέρει τα λόγια ενός που χαρακτηρίζει ως “πραγματικό ρεμπέτη και μάγγα”: “κάτσε και μάθε όσα μπορείς μόρτικα, της φυλακής. Αυτά έχουν πέραση. Η φυλακή είναι για τους άντρες κι αυτοί γλεντάνε”. αναφέρει κιόλας τον μποχώρη, τον μεμέτη, την παραπονιάρα, την παγκρατιώτισσα και τον καροτσέρη (“γνήσια, όχι όπως τον παίζουν σήμερα”). αυτά μέχρι το 1928.
και καταλήγει (σελ 24): “Το ρεμπέτικο ήταν το τραγούδι της εποχής του, του κόσμου του. Γράφτηκε από ρεμπέτες για ρεμπέτες. Για τους προδομένους, τους αδικημένους, τους πικραμένους. Ρεμπέτης δεν ήταν ο κλέφτης, χασικλής ,ο αγαπητικός. Ήταν εκείνος που είχε ένα σεκλέτι και το’ριχνε όξω. Σεκλέτι απ’ αγάπη, από φτώχεια, από αναδουλειά από κατατρεγμό. Πολλές φορές το ντέρτι του τον έκανε “παράνομο”. Έπερνε λάθος δρόμο. Μπορεί να φούμαρε και χασίσι. Ε και τί μ’αυτό; Τον εαυτό του έβλαφτε. Πού ξέρεις; Μπορεί και να τον σπρώχναν κατά-κει”.

αυτό που εγώ καταλαβαίνω, είναι ότι λόγω κακής φήμης του μπουζουκιού δεν έμπαινε στα μαγαζιά οπότε τα ρεμπέτικα τα παίζανε πχ με κιθάρα αντί για μπουζούκι. αυτό μέχρι που δισκογραφήθηκε και μπήκε και στα μαγαζιά (αφηγήται μάλιστα το ρίξιμο στα λεφτά από τον μάρκο και τον παπαιωάννου με τα μπουζούκια, και τον παραγκωνισμό του από τον περιστέρη στο πιάνο).

Χρήσιμο είναι επίσης να έχουμε κατά νου το δεδομένο ότι, σε όσες περιπτώσεις έχει τεκμηριωθεί η ένδειξη «ρεμπέτικο» σε ετικέτες δίσκων τη χρονική περίοδο 1910-1946 (σε καμμιά εκατοστή δηλ., βλ. Π. Σαββόπουλος, Περί της λέξεως «ρεμπέτικο» το ανάγνωσμα…και άλλα, εκδ. Οδός Πανός 2006), αυτή η ένδειξη, νομίζω, δεν σηματοδοτεί τραγούδια παιγμένα με μπουζούκι, με εξαίρεση τις ντομάτες/μπάτσους του Καραπιπέρη. Αν δεν κάνω κάνα δραματικό λάθος, κανένα από τα «πειραιώτικα ρεμπέτικα» δεν φέρει στην ετικέτα του δίσκου την ένδειξη «ρεμπέτικο».

Εγώ το βλέπω περίπου έτσι, αλλά όχι ακριβώς. Η κακή φήμη των μπουζουκομπαγλαμάδων ναι, υπήρχε σίγουρα και εξαφανίστηκε περίπου απ’ τη μιά μέρα στην άλλη, όταν έγινε επιτυχία ο αμερικάνικος δίσκος των Χαλικιά / Μιχελίδη. Γνωστά πράγματα. Όμως, τα “ρεμπέτικα” εκείνα για τα οποία ο Ροβερτάκης αναφέρει ότι παίζονταν με “πιάνο, βιολί, κιθάρα” δεν είναι τίποτα άλλο από τα Σμυρναίικα, δεν είχε ακόμα περάσει στα καθωσπρέπει κέντρα διασκεδάσεως το πειραιώτικο ρεμπέτικο. Πιθανολογώ μάλιστα ότι ο Ροβερτάκης τα λέει “ρεμπέτικα” παρασυρμένος από τους Σχορέλη – Οικονομίδη, που η συνεργασία τους μαζί του είχε ξεκινήσει με το που του ανακοίνωσαν ότι “θέλουμε να καταγράψουμε την ιστορία του Ρεμπέτικου”, οριοθετώντας έτσι, αποφασιστικά, τη χρήση του όρου ως πολυσυλλεκτικού.

Ναι, κανένα. Αλλά η πασίγνωστη αφίσα του “Μπάρ Ο Μάρκος” είναι σαφέστατη: “Η λαϊκή ρεμπέτικη ορχήστρα που θα παίζει κλπ.”.

Από ό,τι φαίνεται, από εικόνες, κείμενα και αφηγήσεις της εποχής, πράγματι, οι μπουζουκομπαγλαμάδες καθιερώθηκαν κυρίως με την “Τετράδα την Ξακουστή”, ενώ στην πρότερη εποχή και πριν και από την επιτυχία του “Μινόρε του τεκέ”, άλλα όργανα χρησιμοποιούνταν.

Σύμφωνοι, αλλά πάντα να έχουμε στο νου μας πως ο όρος “ρεμπέτικο” μπήκε ως τίτλος σε τραγούδι, στη δισκογραφία, πραγματικά, όπου να’ ναι, χωρίς τίποτε το ιδιαίτερο να σηματοδοτεί.

Ειδικά για τις δύο πρώτες περιπτώσεις, τους δίσκους Τικ τακ και Απονιά, σίγουρα υπονοείται κάτι ιδιαίτερο. Το αναλύω στο άρθρο (Κλίκα) “Πότε πρωτοεμφανίζεται η λέξη Ρεμπέτικο;” αλλά επειδή έχουμε πρόβλημα με την Κλίκα, το ανέβασα και στο μπλογκ μου, εδώ.

(η κλίκα λειτουργεί κανονικά πια και το άρθρο μπορείτε να το βρείτε εδώ)

Ο Σαββόπουλος, όταν δημοσίευσε το άρθρο του, δεν γνώριζε καν πως προϋπήρχε η λέξη “ρεμπέτα”,(*) ότι είχε καταγραφεί
-38 φορές στο μυθιστόρημα του Χαμαδόπολου

  • στα λεξικά του Δημητράκου και Πρωίας, το 1930
  • ότι ο Σουρής την είχε χρησιμοποιήσει άπειρες φορές στο “Ρωμιό”, από το 1889 και μετά
    ότι ο αείμνηστος Νέαρχος Γεωργιάδης είχε βρει τη φράση: “παναΰρι ρεμπέτα”, σε πανηγύρι στη Σηλυβρία, το 1895 κ.λπ.

Προϋπήρξε η λέξη “ρεμπέτα”, είναι σίγουρο και ακολούθησε το “Ρεμπέτας”, στο αρσενικό.
Π.χ., το χρησιμοποιούσε ως παρατσούκλι για τον εαυτό του το 1918 συγγραφέας στην Πόλη.

Επομένως, ήταν γνωστός ο όρος, χρησιμοποιημένος αρκετά, όπως βλέπουμε και από το αρχικό “ρεμπέτα”, προφανώς φτάσαμε στο “ρεμπέτικο” ως χαρακτηρισμό τραγουδιού.

Επίσης, κάνει λάθος ο Σαββόπουλος όταν λέει:
"…η λέξη ʽρεμπέτικοʼ δεν πέρασε ποτέ στη συνθηματική γλώσσα της μαγκιάς, δηλαδή στην αργκό της…»

μια και η “ρεμπέτα” (από την οποία και προέρχεται) είναι καθαρά αργκοτική λέξη, του κόσμου της παρανομίας.

Ερχόμαστε τώρα στον τίτλο “ρεμπέτικο” που πρωτοδόθηκε στα δυο αυτά τραγούδια, “Απονιά” και “Τικ τακ”.
Νομίζω πως και ο Σαββόπουλος και εσύ, Νίκο, μάλλον καταλήγεις πως η ετικέτα δόθηκε όχι γιατί σηματοδοτεί κάτι ιδιαίτερο, μποέμικα και γλεντζέδικα τραγούδια υπήρχαν και άλλα στην τότε δισκογραφία, δεν αποτελούσαν τα δυο αυτά κάποια ιδιαίτερη κατηγορία.

Για καθαρά εμπορικούς λόγους μπήκε ο τίτλος, για να προωθηθούν και τίποτε άλλο, πιστεύω.

(*) Μάλλον, ιταλικής προέλευσης, τουλάχιστον όχι τουρκικής.

Η πλέον πρόσφατη έρευνα εντόπισε την πρώτη, μέχρι στιγμής, εμφάνιση της λέξης στο αρσενικό («ο ρεμπέτας») στην Αθήνα το 1882 (http://postimg.org/image/lz1sabbxb).

Αυτό που εννοώ, Ελένη, είναι ότι κάποια στιγμή (και βεβαίως για λόγους καθαρά εμπορικούς, συμφωνώ απόλυτα) οι εταιρίες τόλμησαν να χρησιμοποιήσουν τη λέξη αλλά όχι εκεί που θα έπρεπε κανονικά να αποδοθεί και που (μάλλον) το ήξεραν, παρά σε “άκακα” και όχι “κακοχαρακτηρισμένα” ελαφρά κομματάκια. Ο Σαββόπουλος, δεν το είδε έτσι. Θεώρησε, λανθασμένα, ότι η λέξη “πλάστηκε” επί τούτου, με τη βοήθεια λημμάτων όπως ρέμβω, ρέμβομαι κλπ.

Μια και στο νήμα εδώ επιχειρούμε έναν ορισμό του “ρεμπέτικου”,
ας συμπεριληφθεί και η άποψη του Νέαρχου Γεωργιάδη (από το βίντεο που παρέθεσε σε άλλο νήμα, ο Κώστας):

Το “ρεμπέτικο” είναι ένα παρατσούκλι του λαϊκού τραγουδιού.

Παιδιά, μη γελιώμαστε. Ο όρος “Ρεμπέτικο” έχει, καλώς ή κακώς (κακώς) καθιερωθεί. Μέχρι να το κάνουμε (ελληνικό) “Αστικό Λαϊκό Τραγούδι”, έχουμε πολύ δρόμο. Εμένα πάντως, ο προσδιορισμός “παρατσούκλι” δεν μου άρεσε.

Προσωπικά πάντως ελπίζω να μη διανυθεί ποτέ ο δρόμος που θα οδηγήσει στην αντικατάσταση του όρου «ρεμπέτικο» από τον όρο «αστικολαϊκό τραγούδι», διότι έτσι θα καταλήξει ο δεύτερος να ταυτιστεί ατόπως με ένα μόνο από τα πολιτισμικά μορφώματα που περιέχει.

Με κατάλληλη ομαδοποίηση των επί μέρους υποκατηγοριών (και αποδοχή των ανάλογων ορισμών), κάτι τέτοιο δεν θα συμβεί.

Το ρεμπέτικο είναι λαϊκοαστικό τραγούδι…Αλλά το λαϊκό,ή το λαϊκοαστικό ( οπως το εχετε ονομάσει ) δέν πάει να πεί οτι είναι αυτομάτως καί ρεμπέτικο…
Καί φυσικά ηταν λαϊκό τραγούδι,το ρεμπέτικο.γιατί πράγμα μιλάμε τώρα;
Γιά τον απλό λαό μίλαγε,καί μόνο ο απλός λαός τα ακουγε.Δέν τα τραγούδαγε η ανωτέρα τάξη, ούτε καί η εξουσία…
Καί κάτι αλλο.με το συμπάθειο δηλαδή…
Δέν καταλαβαίνω τόν λόγο γιατί ψαχνόμαστε να βρούμε αλλη ονομασία για αυτό το είδος τραγουδιών.Κάποιος,η,κάποιοι το ονόμασαν ετσι.Ετσι θα μείνουν στήν ιστορία.
Ολοι πού ακούν αυτήν τήν λέξη ,καταλαβαίνουν πάνω κάτω γιατί ποιό είδος τραγουδιών γίνεται λόγος…
Εδώ ρε παιδιά δέν μπορούμε ακόμα να καταλήξουμε γιά το …τι πάει να πεί ρεμπέτικο τραγούδι…πάμε να δώσουμε αλλη ονομασία;;