Είναι τόσες πολλές οι προεκτάσεις του θέματος που είναι αδύνατο να συμπυκνωθούν σε μια συζήτηση. Όπως και τα ερωτήματα που προκύπτουν.
Η άποψή μου είναι σε γενικές γραμμές το έργο των καλλιτεχνών τείνει να είναι κατά πολύ ή λίγο καλύτερο από τους ίδιους, ως ανθρώπους.
Ελάχιστοι, μόνο, καλλιτέχνες στέκονται επάξια δίπλα στο έργο τους.
Θα δοκιμάσω μια πιθανή εξήγηση. Η δημιουργία, ακόμα και όταν αυτή συνιστά ή εμπεριέχει ,γνώση ,τεχνική και κοπιώδη δουλειά, ποτέ δεν παύει να αντανακλά τα ψυχικά, πνευματικά, ηθικά δυναμικά του δημιουργού.
Ποια είναι , όμως, αυτά τα δυναμικά? Είναι σταθερά, αναλλοίωτα, παγιωμένα , ώστε σε να εκφράζονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, σε κάθε έργο? Προφανώς όχι. Με ποιον τρόπο οι εσωτερικές αντιφάσεις, οι συγκρούσεις , οι κορυφώσεις των συναισθημάτων παρουσιάζονται στη δημιουργία? Με ποιο τρόπο εικόνες από τα μη συνειδητά κομμάτια της ύπαρξης, εκρηκτικά -ανεπεξέργαστα ή επεξεργασμένα στη βάση της τεχνικής – συναισθήματα, τη διαμορφώνουν?
Αλλά πέρα από όσα συμβαίνουν στο εσωτερικό του καλλιτέχνη , πολύ συχνά, οι άνθρωποι αυτοί έχουν το ιδιαίτερο χάρισμα να λειτουργούν ως συλλέκτες συναισθημάτων, να “οικειοποιούνται” όσα συμβαίνουν στον κοινωνικό τους περίγυρο, να αντιλαμβάνονται τις εντάσεις και τις συγκρούσεις στο επίπεδο της κοινωνίας και αλληλεπιδρώντας με αυτό το δυναμικό να δημιουργούν.
Είναι φορές που η διάσταση ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το έργο του, στον καλλιτέχνη και τον άνθρωπο, μοιάζει σχιζοειδής (και κάποιες φορές είναι και με την ιατρική έννοια του όρου). Αυτό όμως που μάλλον συμβαίνει, είναι ότι πολύ συχνά τα μνημειώδη δημιουργήματα γράφονται ή αναπαράγονται σε στιγμές κορύφωσης ενός συναισθήματος , στις ρωγμές της συναισθηματικής και ηθικής “κανονικότητας” του δημιουργού. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ένας μισογύνης μπορεί στη μοναδική -πιθανά- έξαρση τρυφερότητας να γράψει έναν ύμνο στη γυναίκα. Το έργο είναι κομμάτι της ψυχής του καλλιτέχνη, σάρκα από τη σάρκα του, αλλά δεν είναι όλος ο καλλιτέχνης. Τουλάχιστον αυτό που είναι αναγνωρίσιμο , αυτό που εκφράσει την όποια “κανονικότητα” ενός καλλιτέχνη.
Βέβαια δεν ξέρω τα παραπάνω έχουν να κάνουν με την στάση ανθρώπων της τέχνης την περίοδο της χούντας. Μπορεί, πιθανώς, να εξηγήσει τις αντιφατικές στάσεις ανθρώπων που περιφέρονταν από τη μία πλευρά στην άλλη, χωρίς υποχρεωτικά (όχι πως δεν υπήρχε και αυτή η στάση) να είναι καιροσκόποι και τυχοδιώκτες.
Η αλήθεια είναι ότι περιμένει κανείς από τους ανθρώπους της τέχνης και των γραμμάτων (αν και χωράει συζήτηση για τον ξεχωριστό ρόλο που τους αποδίδουμε) ,σε οριακές στιγμές και περιόδους , να έχουν μια ξεκάθαρη στάση. Ξεχνάμε όμως, ότι δεν είναι υπεράνθρωποι , αλλά κανονικοί άνθρωποι, στους οποίους το μεγαλείο και η ποταπότητα, η χαρά και η λύπη, η ευτυχία και η μιζέρια , εναλλάσσονται με τον ίδιο ρυθμό, όπως σε κάθε ένα από εμάς. Ίσως στους καλλιτέχνες -με τη συχνά υπέρμετρη εγωπάθεια- ακόμα σε μεγαλύτερο βαθμό. Αυτό δε σημαίνει ότι η στάση τους κρίνεται με επιείκεια, αλλά ότι κρίνεται με τα ίδια κριτήρια όπως για κάθε άνθρωπο που λούφαξε, δεν αντιστάθηκε ή ακόμα χειρότερα συνεργάστηκε…
Ας μην ξεχνάμε ότι δεν πρέπει να κρίνουμε μια εποχή με βάση της σημερινές συνθήκες, αν και τείνουν να αποκτήσουν αρκετές αναλογίες.
Στη Γαλλία είναι εύκολο να είσαι αντιρρησίας συνείδησης, στην Ελλάδα λίγο πιο δύσκολο. Στο Ισραήλ απαιτεί μεγαλείο ψυχής!
Οι πράξεις αντίστασης συνιστούν τιμή για όσους τις έπραξαν και όσους τις πράττουν.
Οι υπόλοιποι ας βράσουν στο ζουμί τους…