Η λέξη "Μόρτης"

Kalhspera se olous ths pareas!

Mporei na sas fanei aplo h asteio, alla epeidh panta me sugkinouse h leksh “mortis” kai ti xrhsimopoiousa arketa (opws fenetai allwste apo to user mou), isws perissotero apo kai th leksh “maggas”, kai epeidh den exw kataferei na brw kapoia ermhnia h telospanton mia perigrafh ths proeleushs ths, mhpws exei kapoios th kalosunh na mou pei apo proerxetai telospanton auth h omorfh leksh…

Ti esti “mortis” kai poia h diafora tou “morti” apo ton “magga”? Bebaia exw diabasei diafores perigrafes ths lekshs “maggas” (xwris na tautizontai merikes fores) alla den briskw kamia perigrafh gia ton “morti”…

Na srai kala, kai euxaristw gia thn antapokrish…

Konstantinos

Γεια σου Κωνσταντίνε,

Δεν έχω εδώ ετυμολογικό λεξικό για να σου δώσω την πρoέλευση της λέξης “μόρτης”, αλλά αύριο θα σπεύσω να την βρω. Ωστόσο, ψάχνοντας στο Ίντερνετ βρήκα μια γουστόζικη εξήγηση για τη διαφορά ανάμεσα στο “μόρτη” και στο"ρεμπέτη", από το Γενίτσαρη:

http://www.hri.org/E/1996/96-06-29.dir/keimena/art/art1.htm

Στα λογοτεχνικά κείμενα που έχω συναντήσει τη λέξη “μόρτης” αναφέρεται συνήθως σε παιδιά ή σε νεαρά άτομα. Ας πούμε, όταν ο Θεοτοκάς διηγείται για τα παιδικά του χρόνια στην Πόλη (στο “Λεωνής”) περιγράφει μια ομάδα παιδιών με το ουσιαστικό “η μορταρία”, και ο Πολίτης αναφέρεται επίσης σε “μόρτηδες” στα βιβλία του που έχουν ήρωες παιδιά και εφήβους…και εκεί φαίνεται πως σημαίνει ιδίως “παιδιά του δρόμου”, παιδιά των κατώτερων τάξεων, προφανώς.

Εύα

Euxaristw eva gia thn anafora… Polu endiaferousa mporw na omologhsw

Konstantinos

Στην πανούκλα της Αθήνας (νομίζω στα τέλη του 19ου αιώνα ή στις αρχές του 20ού) κανένας δεν τολμούσε να θάψει τα πρώματα και να τα σκεπάει με ασβέστη. Τότε η πολιτεία επιστράτευσε όσους “μάγκες” είχαν ξεγραμμένη έτσι κι αλλιώς τη ζωή τους, και τους έκανε σκαφτιάδες-νεκροθάφτες γιά τους πανουκλιασμένους. Από τη συνάφειά τους λοιπόν με το θάνατο (morte), τους ονόμασαν “μόρτες”.

Σ’ ό,τι αφορά την εννοιολογική διαφορά ανάμεσα στον μόρτη και τον μάγκα, ο μόρτης είναι ένας… θανατηφόρος (και γι αυτό πιό ερωτικός) μάγκας.
“Μόρτη θέλω κι ας πεθάνω
να φουμάρει και το μαύρο”.

Γεια σας πάλι,

Παραθέτω ένα λήμμα από το λεξικό του Μπαμπινιώτη που επιβεβαιώνει τις πληροφορίες του Κ. Φέρρη.

μόρτης: άνθρωπος του δρόμου, αυτός που ζει με ύποπτους ή ανέντιμους τρόπους. Συνώνυμα: αλήτης, αλάνι, χαμίνι, μάγκας. Ετυμολογία: ιταλ. (becca)morti “τυμβωρύχος”-“νεκροθάφτης”, με παράλειψη του ά’ συνθετικού. becca-becco=σκαπτικό εργαλείο, λατ. beccus+morto “νεκρός”, λατ. mors=θάνατος.

Όσο για τη λέξη μάγκας ο Μπαμπινιώτης και Σια έχουν να πουν το εξής:

μάγκας, ετυμολογία: “όμαδα άτακτων πολεμιστών επί Τουρκοκρατίας”, λατ. mango=μεταπράτης, σωματέμπορας

Εύα

Sas euxaristw kai tous 2 gia tis plhrofories…

Konstantinos

Το λεξικό μου λέει ότι η εμυτολογία της λέξης “μόρτης” προέρχεται από το ιταλικό mordace που σημαίνει κάτι σαν δηκτικός, πειραχτικός.
Δεν έχω καταλάβει γιατί ο μόρτης είναι πιο θανατηφόρος από το μάγκα (για γυναίκες?).

Anaforika me tin etymologia tou Mpampiniwti exw na pw oti
maggas tha pei kali kardia,
maggas tha pei dervisis,
maggas tha pei filotimo
kai fines exigiseis…

Μόλις έτυχε να ξεφυλλίζω το βιβλίο της Α. Παπάζογλου γιατί έψαξα κάτι. Βρήκα μια σελίδα που γράφει το εξής>
… εκεί που πηγαίνανε τα κουτσαβάκια, Τούρκοι, αλλόθρησκοι, μόρτες και τέτοια. Είχε πολύ υπόκοσμο η Σμύρνη, και γλεντούσανε μ’ αυτές εκεί. Σκέψου τι υπόκοσμος ήτανε, ακόμα και οι βαρκάρηδες που ήτανε ξακουστοί χασικλήδες, δεν πους κάνανε παρέα αυτούς…
Η ετυμολογία σύχνα είναι ενδιαφέρον, αλλά τελικά πιο χρήσιμο είναι κείμενα σαν αυτό για να έχεις μια ιδέα για τους τύπους αυτούς. Και ίσως η σημασία έχει αλλάξει?

Το 1854, τα Γαλλικά στρατεύματα Κατοχής, έφεραν τη χολέρα στην Αθήνα, που άδειασε από τη μιά στιγμή στην άλλη. Στου Ψυρρή έμειναν μόνο οι “κουτσαβάκηδες” όπως τους λέγανε, λόγω του ότι ήσαν και πάμπτωχοι. Ανέλαβαν λοιπόν (γιά περνταροδεκάρες) να θάβουν τους νεκρούς, και γι αυτό τους είπαν “μόρτηδες”, από το αλλικό “mort” που σημαίνει πεθαμένος.

Αργότερα τους είπαν και “τραμπούκους”, από τα πούρα Αβάνας μάρκας “TRAMBUKO” που τους προσέφεραν οι πολιτικοί, αλλά αυτό είναι μία άλλη ιστορία.

Με τις διάφορες ονομασίες των “περιθωριακών”, υπάρχει λίστα ολόκληρη.

Κατ’ αρχήν, στη Σμύρνη, οι Νταήδες έχουν τρεις διαβαθμίσεις. Τους υπερήφανους και σοφούς Νταήδες, του Ψευτονταήδες δεύτερης κατηγορίας που είναι μαχαιροβγάλτες και κουμπουροφόροι, και τους “κουτσαβάκηδες”, που ήταν θρασύδειλοι τασμπουκάδες της πεντάρας.

Μάγκες ή μαγκίες είναι τα τάγματα αρματωλών και κλεφτών πριν την επανάσταση. Μαγκιώρος είναι ο “κάπος” ενός τέτοιου τάγματος. Μετά την Επανάσταση, οι “μαγκίες” είναι οι μικρές συμμορίες που λιμαίνονται τα λιμάνια, στην ημιπαρανομία. Τα μέλη τους λέγονται “μάγκες”.

Στου Ψυρρή, λόγω αστικού περιβάλλοντος, τους λένε όλους “κουτσαβάκηδες”, και τους θεωρούν… γραφικούς και συμπαθείς!

Υπάρχει ακόμα το “αγύρτης”, “αλάνι”, “μόρτης”, “τραμπούκος”, και άλλα πολλά. “Ρεμπέτης” όμως είναι (τότε) κάτι εντελώς διαφορετικό, ο ρεμπέτης είναι συνήθως αστός, που ξενυχτάει και γλεντάει ίσως με τους μάγκες, αλλά δεν παύει να είναι από καλή οικογένεια. Είναι δηλαδή ο “μποέμ”.

Ο Μάρκος Δραγούμης μου είπε προχτές, πως κατά τη γνώμη του, τον όρο “ρεμπέτης” τον υιοθέτησαν οι ίδιοι οι μάγκες όταν άρχισαν να διαδίδονται τα τραγούδια τους, γιά να… αναβαθμιστούν στα μάτια της “καλής κοινωνίας”.

Πολύ ωραίο, Κώστα! Οι νταήδες, τι έκαναν τελικά? Και αυτός που λέει σ’ ένα στίχο “είμαι νταής και όταν χορεύω όλη η Σμήρνη με καμαρώνει”…σε ποια κατηγορία ανήκει? Στους υπερήφανους της πρώτης κατηγορίας, και αν ήταν τύπος του υπόκοσμο?
Τι λέει η ετυμολογία για τους κουτσαβάκηδες, τι σημαίνει η λέξη αυτή (ο Μπαμπινιώτη δεν το ξέρει).
Ευχαριστώ πάρα πολύ!!!

Αυτό που λέει ο Δραγούμης είναι πολύ φανερό, ένα χαρακτηρισκό παράδειγμα είναι το όμορφο τραγούδι “όλοι ρεμπέτες του ντουνιά”. Εκεί καθαρά εξηγεί ο Βαμβακάρης σε άλλους (μάλλον στους καινούργιους πελάτες) ποιοί είναι αυτοί οι ρεμπέτες και δείχνει ακριβώς αυτήν την θετική εικόνα.

Martha,NTAHS smirne-ika einai to arseniko peristeri pou authadis kai kamarotoo perikikloni tin peristera,kai malonei me ta ala arsenika pou plisiazoun thn thilikia tou.Koutsabaki (koutsa-baki)pou ta bazei (stinei mpela) me tous koutsous(anikanous pou den exoun tropo na laboun amina) einai poli hypotimitiko gia enan magka na ton anaferoun etsi,einai koutsabaki kapios pou mila mortika ntinete magkika hiperbolikos gia na kanei entiposi ntah ma den einai ntahs einai mpelalis mono me ginekes kai nipia kai gerontakia,oi magkes den einai tabantzides me tous adinatous einai ntompri(dio fores filotimi) me tous adinatous mpikes;

Νικολάρα, δυσκολεύομαι λίγο με τα λατινικά γράμματά σου, αλλά νομίζω ότι κατάλαβα αυτά που έγραψες ή τουλάχιστον ότι κατάλαβα το νόημα.

Βασικά έψαχνα τη θα πει το τύπος “νταής”, “μόρτης”, “κουτσαβάκης” κτλ. αλλά στην άλλη πλευρά και τη λέξη. Διάβαζα πολλά, και βρήκα πολλές ερμηνείες. Η ερμηνείες σου για το νοήμα των λέξεων “νταής” και “κουτσα/βάκης” είναι δικες σου? Έχουν γοήτεία, αλλά απορώ λίγο. Δεν πειράζει , γιατί ενδιαφέρομαι να δω όλες τις δυνατότητες!

Τι σημαίνει tabantzides, μήπως είναι τζάμπατζήδες? Έχω μια ιδέα…αν έχεις όρεξι, γράψε μου μια εξήγηση σχετικά με το θέμα αυτό.

Διαφωνώ ριζικότατα με την ερμηνεία «κουτσαβάκης είναι αυτός που τα ΄βάζειʼ με τους ʽκουτσούςʼ». Κλασική παρετυμολογία. Όταν δεν ξέρουμε (που εγώ τουλάχιστον δεν ξέρω) την ετυμολογία μιας λέξης δεν είμαστε υποχρεωμένοι να βρούμε ό, τι κατά τη γνώμη μας «κολλάει» καλύτερα και να το παρουσιάσουμε. Δεν ξέρουμε και περιμένουμε την πειστική πρόταση, αν κάποτε έρθει. Τόσο απλά. Νικολάρα, έχεις στοιχεία; Παράθεσέ τα. Δυστυχώς όμως (και εδώ φταίει και πάλι ως ένα σημείο ο καημένος ο Φαλλμεράϋερ), πληθώρα ολόκληρη σπουδαγμένων, ακόμα και καταξιωμένων ερευνητών συχνά πέφτουν στην παγίδα αυτή.

Αντίθετα με το κουτσαβάκης, η λέξη νταής έχει αρκούντως ετυμολογηθεί: dayi (το ψηφίο y εδώ δεν προφέρεται) σημαίνει στα Τουρκικά θείος αλλά και αδελφός της μητέρας. Κατά κάποιον τρόπο λοιπόν η σημασία επεκτείνεται ώστε να περιλάβει και τον «προστάτη», τον «υπερασπιστή» του ανυπεράσπιστου (στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες) θηλυκού. Από αυτή τη σημασία ξεκίνησε και η λέξη kabadayi (το b προφέρεται ως πι) που σημαίνει «μεγάλος αδελφός» αρχικά και κατʼ επέκτασιν αυτό που στη δική μας γλώσσα υιοθετήσαμε ως Νταής (kaba μόνο του σημαίνει αγενής, άξεστος, τραχύς, χοντροκομμένος). Καπανταήδες ονομάζονται και σήμερα οι «αρχηγοί» τοπικών συμμοριών που ελέγχουν μία συνοικία αλλά και φροντίζουν για την απονομή «δικαίου» κατά την δική τους φυσικά άποψη.

Ο Νταβατζής πάλι (με d, Μάρθα, όχι t, davaci) είναι ο ενάγων, ο μηνυτής σε μία αντιδικία. Στη γλώσσα μας για λόγους που δεν γνωρίζω σημαίνει τον «προστάτη» εκδιδόμενης γυναίκας, που φυσικά καρπούται και το χρηματικό προϊόν της έκδοσης.

Νίκο, όπως ξέρω εγώ ο Fallermayer έγραψε εναντίον τον ιμπεριαλισμό των Ρόσσων (πήρε τους Έλληνες μόνο σαν κάπως υπερβολικό παράδειγμα της θεωρίας του). Όμως εσείς “πάθατε σόκ”… εντελώς. Και από τότε πρέπει να βρείτε πάντα ελληνικές ρίζες σ’ όλες τις λέξεις, αν σε κατάλαβα σωστά?

Ακριβώς, Μάρθα, και όχι μόνο στις λέξεις. Ο Fallmereyer έγραψε, χωρίς όμως να το υποστηρίξει με στοιχεία, ότι οι σημερινοί Έλληνες δεν είναι κατευθείαν απόγονοι των αρχαίων αλλά μίγμα Σλαύων, Αλβανών και άλλων. Δίκιο έχει βέβαια, όχι απόλυτο πάντως, αλλά και πώς αλλοιώς θα γινότανε σε αυτό το ανέκαθεν χωνευτήρι λαών και πολιτισμών. Όμως η γραφή αυτή ήρθε ακριβώς τη στιγμή που η Ελλάδα, αφού απόκτησε και κράτος «δικό της», βάλθηκε να χτίσει μιάν εθνική ταυτότητα βασισμένη (που θα έβρισκε καλύτερα;) στην αρχαία εθνική κληρονομιά. Έχω ξαναπή, νομίζω, για τους φουκαράδες δασκάλους της επαρχίας του 19ου αιώνα που «απεδείκνυαν» την αδιάσπαστη συνέχεια της φυλής με το ατράνταχτο στοιχείο ότι οι σημερινές νοικοκυρές του χωριού τους πλένουν τα ρούχα τους στον παρακείμενο ποταμό χψω, «ως κατά την αρχαιότητα, ούτω και νύν». Και μια αείμνηστη φίλη λαογράφος σχολίαζε «έ, που αλλού να τα έπλεναν!».

Νικο ευχαριστουμε για τις ερμηνειες απο τα Τουρκικα των λεξεων αυτων για των οποιων το νοημα ειχα μαυρα μεσανυχτα τ’ομολογω !!

Πολλες οι τουρκικες λεξεις που πηραμε οπως και βενετσιανικες και κατ’επεκταση ιταλικες απο τα χρονια της κατοχης των εδαφων μας. Ο λαος εχει το ιδιωμα να εξομαλυνει τις οποιες αλλες αντιθεσεις και να δανειζεται, δανειζει και καμμια φορα αντιδανειζεται λεξεις, φρασεις ακομα και εθιμα και καθημερινες συνηθειες απο λαους που συμβιωνει με τον ενα ή τον αλλο τροπο μαζι τους. Ακομα και τωρα στην εποχη της ακρατης επικοινωνιας με ολες τις γωνιες του πλανητη παιρνουμε καλως ή κακως στοιχεια απο λαους που εμεις επιλεγουμε να μιμουμαστε ή να προσεγγιζουμε (π.χ. απο Κινεζους, Ισλανδους, Μαορι ή Εσκιμωους δεν εχουμε παρει τιποτα … τα πιο πολλα που καμαρωνει ο μεσος Ελλην να παιρνει, ειναι απο τα Αμερικανακια …).

Οσον αφορα λοιπον τις λεξεις που πηραμε απο κατακτητες, θυμαμαι τον παπου μου και ακουω ακομα τη γιαγια μου να λεει τον χτισμενο τοιχο ή φραχτη μπεντένι (χωρις να εχω ακουσει ποτε ελληνικη λεξη γι’αυτο, απο αυτους…), το τσιγκινο ποτηρι που ειχαν μια φορα μαστραπά, τον κουβά σιγκλί (δεν ξερω αν ειναι τουρκικη), το βασανο βερέμι, το συνηθειο αντέτι, τα λεφτα παράδες, το αλογο μπεγίρι, το στηθος μπέτη, το ευκίνητο μανιτζέβελο, το τρέχω τζιριτώ (τα 2 τελευταια μοιαζουν ιταλικα) και αλλα πολλα !!!
Ομως ο κρητικος λαος οπως και οι Ποντιοι και οι Κυπριοι σαν Ακριτες που ηταν φανταζομαι … κρατησαν πιο πολυ απο αλλους και αυτουσιες αρχαιοελληνικες λεξεις, οπως εδω στην Κρητη : [b]αίγα, όφις, όρθα (ορνιθα), χοιρος, ρίφι (εριφιον), δαμάλι, ιδέ /b κ.α.
Ακόμα ειναι αξιοθαυμαστη η εφευρετικοτητα του λαου στο βαθος των χρονων οταν αναπλαθει με υλικα απο το υπαρχον λεξιλογιο, λεξεις καινουριες. Εμεις εδω λεμε : παρασύρα τη σκουπα, ατσιποδιά την ατυχια, αροδαμό τον ανθο, εργώ το κρυωνω, αφρουκάζομαι το υπακουω, ροζονάρω το κουβεντιάζω και αλλα ομορφα και γραφικα !!

Για το κουτσαβακι εχω διαβασει σε εγκυκλοπαιδεια αν θυμαμαι καλα , οτι προηλθε απο οπλαρχηγο ή αξιωματικο της ελληνικης επαναστασης του 1821 με το επωνυμο ή παρατσουκλι Κουτσαβάκης ο οποιος ηταν ενας τυπος που περιειχε ολα αυτα τα γνωστα χαρακτηριστικα που ξερουμε.

Και οσο για τον Φαλμεραυερ ή οποιον αλλο βαρυγδουπο, αν τον ρωτουσες εσυ απο που εισαι και αν ο λαος σου ειχε επιμειξιες νομιζω θα εσκιζε τα ρουχα του οτι ειναι απο “καθαρη ρατσα”, μη χ…
Και τελος παντων ποια ειναι η καλη ρατσα να λεμε οτι απο κει καταγομαστε ;;

1 «Μου αρέσει»

Ωραία τα λές Γιώργο! Και ευτυχώς που παίρνουμε ακόμα λέξεις από ξένες γλώσσες, αρκεί να έχουμε τη δύναμη (ως γλώσσα) να τις προσαρμόζουμε και να τις κάνουμε έτσι δικές μας. Μόνο έτσι θα πλουτίζουμε τη γλώσσα μας, και όχι φυσικά με την κατακριτέα «κομπιουτερική» γλώσσα που όχι μόνο τις λέξεις, αλλά και το συντακτικό υιοθετεί από την αγγλική.

Η αίγα σου μου θύμησε ένα παλαιότερο ανέκδοτο όπου Κρητικός χωρικός συναντάει στο μονοπάτι συγχωριανό του που δεν χωνεύονται μεταξύ τους, με την αίγα του στο σκοινί και ο οποίος, στην αναφώνηση του άλλου «που πας με το γάδαρο;» απαντάει «δεν είναι γάδαρος, αίγα είναι!». Η ανταπάντηση: «Έ,τσʼ αίγας μιλάω!».

Ενδιαφέρον το περί κουτσαβάκη, θα το ψάξω.

Όσο για τον Φαλλμεράυερ, αν δεν έσκισε ο ίδιος τα ρούχα του τά έσκισε άλλος, στον 20όν αιώνα αυτός… Ρώτα τον, άμα ανέβης και σύ ψηλά, να σου πή ποια είναι η καλή ράτσα!

(αυτή την τελευταία παράγραφο μπορεί να την ξαναεπεξεργαστώ, λιγάκι σκληρή είναι…)