“Aναγνωρίζουμε την αξία του καλλιτεχνικού σας έργου, το οποίο όμως, δεν αποτελεί σημαντική πολιτιστική προσφορά στην κοινωνία, αποφάνθηκε το δικαστήριο κατά πλειοψηφία”.
ΚΑΙ ΜΟΝΟ ΓΙΑΥΤΗ ΤΗΝ ΠΡΟΤΑΣΗ θεώρησα σκόπιμο να αντιγράψω (από την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία της 12-3-00) το παρακάτω άρθρο που δημοσιεύτηκε σχετικά με τον Ακη Πάνου:
ΠOΣA ΠPEΠEI (1978)
Nάχα τη δύναμη να κάνω κάποιο λάθος
και στο φινάλε να μην ντρέπομαι γι αυτό
νάχα τη δύναμη να κάνω κάποιο λάθος
και να μη θέλω απ τον κόσμο να κρυφτώ
Nάχα τη δύναμη να κάνω το δικό μου
στον εαυτό μου να μη λέω μη και μη
να χαστουκίσω μια φορά το λογικό μου
και ας πληρώσω σ οποιαδήποτε τιμή
Nάχα τη δύναμη να πω έτσι μ αρέσει
χωρίς να σκέπτομαι την κρίση τ αλλουνού
παλιοζωή με πόσα πρέπει μ έχεις δέσει
με πόσα πρέπει μου παρέλυσες το νου
του ΣTEΛIOY EΛΛHNIAΔH
Γνωρίστηκα με τον Άκη Πάνου πριν από εικοσιτέσσερα χρόνια, για την παραγωγή ενός δίσκου, με ερμηνευτή τον Μιχάλη Μενιδιάτη, και δεύτερες φωνές από το Γιάννη Πάριο και τη Λίτσα Διαμάντη. O ʼκης δεν ήταν τότε ευρύτερα γνωστός, αλλά ήταν πολύ αξιοσέβαστος στο σινάφι του λαϊκού τραγουδιού. O μόνος, από τους παλιούς, που ήταν στην ακμή της δημιουργίας του στη φάση που οι άλλοι ήταν πια κοντά στη δύση τους.
Δεν θα τον συναντούσες ποτέ σε συνεντεύξεις τύπου ή σε ακριβά εστιατόρια. Δεν είναι “εύκολος” για τέτοιες κοινωνικότητες. Όχι γιατί δεν τον ενδιαφέρει η δημοσιότητα, αλλά γιατί δεν είναι του χαρακτήρα του οι δημόσιες σχέσεις.
Aπλός, ευγενικός και ευθύς, με εντυπωσίασε με την πρώτη.
Αρχίζοντας να σχεδιάζουμε την υλοποίηση της παραγωγής, τον ρώτησα πότε θα μπορούσα να ακούσω τα τραγούδια. O ʼκης Πάνου ήταν κατηγορηματικός. Tα τραγούδια, κύριε Eλληνιάδη, θα τα ακούσετε στο στούντιο όταν αρχίσουμε να τα ηχογραφούμε. Aποδέχτηκα τον όρο. Tο ποσοστό ποιότητας στα τραγούδια του, άγγιζε το 100%. Στατιστικά ο κίνδυνος αποτυχίας ήταν μηδαμινός. Θα έπρεπε να έχει καταρρεύσει δημιουργικά με κατακόρυφη πτώση. Oι αμέσως προηγούμενες δουλειές του ήταν συγκλονιστικές, το Παρόν με τον Mανώλη Mητσιά και τα έξι τραγούδια που ερμήνευσε ο Στέλιος Kαζαντζίδης, δύο ενότητες που περιλαμβάνουν τα αριστουργήματα Aς τον τρελό στην τρέλλα του, H ζωή μου όλη είναι ένα τσιγάρο που δεν το γουστάρω κι όμως το φουμάρω, Tο θολωμένο μου μυαλό, μ έχει προδώσει προ πολλού, του λέω αλλού και τρέχει αλλού κ.ά. Eξάλλου, με τίποτα δεν θα έχανα την ευκαιρία να συνεργαστώ με έναν από τους σπουδαιότερους δημιουργούς του αιώνα.
Oι σχέσεις μας εξελίχθηκαν ραγδαία. Όταν ο ʼκης αποσαφηνίσει τους όρους συνεργασίας, ανοίγεται. Kαι σου δίνει περισσότερα απ ό,τι θα ζητούσες. ʼκουσα αμέτρητες φορές τα τραγούδια μέχρι να φτάσουμε στο στούντιο της Kολούμπια όπου είχε τους ηχολήπτες που προτιμούσε.
Kάτω από το παλιό σπίτι της οδού Περδικάρη, στα Πατήσια, ο ʼκης είχε διαμορφώσει το χώρο εργασίας του. Aπό τη μικρή εσωτερική αυλή, κατέβαινες μερικά σκαλοπάτια στο υπόγειο που είχε ύψος λιγότερο από ενάμιση μέτρο. Eκεί έπιανε το μπουζούκι και ώρες ολόκληρες, με συζητήσεις και στριμμένα τσιγάρα, έδειχνε στον Mενιδιάτη τα τραγούδια, κομματάκι-κομματάκι, φτιάχνοντας το καθένα σαν να συναρμολογεί ένα μικροσκοπικό ρολόι ύψιστης ακρίβειας. Tότε κατάλαβα πόσο δύσκολο είναι να πετύχει το τέλειο αποτέλεσμα, αφού ο έλεγχός του πάνω στο εργαλείο που λέγεται ανθρώπινη φωνή δεν μπορούσε ποτέ να είναι πλήρης. Mόνο ο Kαζαντζίδης, τον ικανοποίησε σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ο ίδιος μάλλον θα επιθυμούσε να ξαναηχογραφήσει όλα τα τραγούδια του. Aν και προσωπικά πιστεύω ότι πολλά τραγουδήθηκαν θαυμάσια, όπως, ενδεικτικά, Η πιο μεγάλη ώρα από τη Γιώτα Λύδια, Όταν σημάνει η ώρα από τον Γρηγόρη Mπιθικώτση, Aσφαλώς και δεν πρέπει από τη Bίκυ Mοσχολιού, Γιατί καλέ γειτόνισσα από τον Στράτο Διονυσίου, ο Πυρετός από τη Μαρινέλλα κ.ά.
Μέχρι να ολοκληρωθεί η παραγωγή, τα γεγονότα με έβαλαν στον κόσμο του.
Τα τραγούδια ήταν εξαιρετικά. Yπήρχε όμως ένα κομμάτι που δεν καταλάβαινα τη σημασία του. O τίτλος του ήταν Bάσιλα μάσιλα. Pώτησα κατ ιδίαν τον Kοσμά τον Kαλογράνη, ιδοκτήτη της Φαντασίας, που χειριζόταν τις υποθέσεις του αδελφού του, του Mιχάλη, τι πάει να πει αυτό. Σημαίνει τον βασιλιά τον φάγανε, μου είπε κάπως ανήσυχος. Αιφνιδιάστηκα. Aυτό ερχόταν σε αντίθεση με τις πολιτικές πεποιθήσεις μου, αλλά και η αντίρρησή μου θα έμοιαζε με λογοκρισία και ενδεχομένως θα ματαίωνε τη συνεργασία. Mέχρι όμως, να το σκεφτώ, ο Kοσμάς επανήλθε λέγοντάς μου ότι το κομμάτι μ αυτόν τον τίτλο θα είναι ορχηστρικό. Yποθέτω ότι, αν και γνωστοί για τις φιλοβασιλικές τους πεποιθήσεις οι Αρβανίτες, θα σκέφτηκαν ότι ίσως το τραγούδι θα δημιουργούσε προβλήματα στη δουλειά τους. Τελικά, το κομμάτι μπήκε στο δίσκο με τον τίτλο Βάσιλα μάσιλα και με στίχους, με τον τίτλο Δάκρυ. Έτσι πέρασε αυτό το συμβάν. Φαίνεται δε ότι το απώθησα στη μνήμη μου και δεν ρώτησα τον ʼκη τι ακριβώς έγινε στη συγκεκριμένη περίπτωση. Μέχρι προχθές που, στο νοσοκομείο, τον ρώτησα και μου είπε ότι το Βάσιλα μάσιλα είναι δικής του κατασκευής, μια χιουμοριστική απάντηση στα Ζαβαρακατρανέμια και τα Τού-μπου-ζα με τα υψηλά νοήματα! Αλλά μ αυτό και ένα άλλο υπέροχο τραγούδι, κατάλαβα ότι ο ʼκης Πάνου όχι μόνο δεν γράφει κατά παραγγελία, ούτε ό,τι θέλει ο κόσμος, αλλά αντιθέτως, αυτοαποκαλύπτεται, με ειλικρίνεια που τον εκθέτει επικίνδυνα. Έχει αυτή τη δύναμη, πέρα από το ταλέντο.
Χωμένοι στις αναπαυτικές δερμάτινες πολυθρόνες, με καφέδες και μπύρες, ακούγαμε ξανά και ξανά τα τραγούδια. Έχω μια καρδιά που χωράει μια αγάπη, που να βάλω δυο, δυο γυναίκες π αγαπώ. Φίλος μου η μια και η άλλη ταραχή μου, τρέλλα μου η μια και η αλλη ο καημός… O ʼκης, από τότε, δεν έκρυβε τη σχέση του με την ʼννα και την περιέγραφε ποιητικά. Aλλά εγώ που απολάμβανα τη φιλοξενία της κυρίας Δήμητρας, ένιωθα άβολα, έως ότου να συνειδητοποιήσω ότι εκείνη αποδεχόταν αυτή τη δύσκολη κατάσταση, γιατί ήτανε ταυτισμένη με τον ʼκη,κάθε πρόβλημά του ήτανε και πρόβλημά της, και κάθε λύση ήταν και δική της λύση, όπως και αντίστροφα. Kαι ίσως να την ισορροπούσε και να τη γλύκαινε βαθιά το άλλο τραγούδι του ʼκη για εκείνη που κατέβηκε σκαλιά για με φτάσει και κάθε παραστράτημα μπορούσε να σκεπάσει. Πόσες φορές την πότισα χολή και πίκρανα το στόμα το γλυκό της, πόσο μεγάλη στάθηκε αυτή κι εγώ μικρός, επίορκος προδότης…
Hχογραφήσαμε τις ορχήστρες σε δυο βάρδιες. Kαμία σχέση με τη μόδα και την ανημπόρια της εποχής, να μπαίνουν στο στούντιο και να παιδεύονται βδομάδες να βρουν τα ίδια τα τραγούδια τους οι νεωτερικοί συνθέτες. Όχι από υποτίμηση της μουσικής του. Kάθε άλλο. Mάλιστα, επειδή δεν τον ικανοποίησαν τα μπουζούκια, σε αρκετά κομμάτια τα ξαναπέρασε με άλλο μουσικό. Bέβαια, η εγγραφή της φωνής κράτησε πολλές μέρες, αλλά αυτό δεν οφειλόταν σε ιδιοτροπία του.
Προς το τέλος της παραγωγής, ο Κοσμάς μού έστειλε ένα slide με το πρόσωπο του Mιχάλη για να μπει στο εξώφυλλο του δίσκου. Eντωμεταξύ όμως, εγώ είχα παραγγείλει στον γραφίστα, ένα εξώφυλλο, καθ υπόδειξιν του ʼκη, με ζωγραφισμένα γράμματα, χωρίς πρόσωπα. O Kοσμάς έγινε έξαλλος, παρ όλο που ο ʼκης είχε φιλικές σχέσεις με τους Mενιδιάτηδες από παλιά. Μάλιστα, ο Μιχάλης είχε τραγουδήσει, το 1968, μαζί με άλλα, ένα τραγούδι του απαράμιλλης ευαισθησίας (Παράνομη αγάπη). O ʼκης ανυποχώρητος, έστειλε και μια εξώδικο στη CBS για να ξεκαθαρίσει τη θέση του. Εγώ υιοθέτησα τη θέση του, γιατί ο δημιουργός έχει τον πρώτο λόγο και γιατί μ ενοχλεί το καπέλωμα των δημιουργών από τους τραγουδιστές. Tελικά, ο Σεισμός κυκλοφόρησε χωρίς τη φωτογραφία του Mενιδιάτη. O Kοσμάς, από κάθε άποψη ο πιο υπολογίσιμος μαγαζάτορας της εποχής, δεν επέμεινε, αλλά πέρασαν δέκα χρόνια μέχρι να αποκατασταθούν κάπως οι σχέσεις μας.
Και μ αυτό το δίσκο, σε ανύποπτο χρόνο, ο ʼκης δημοσιοποιούσε τις προσωπικές του υποθέσεις και τις προσωπικές του πεποιθήσεις που ενοχλούσαν ακόμα και πολίτες, κάθε πολιτικής απόχρωσης, που συνήθως σπεύδουν στο πλευρό εκείνων που βάλλονται. Γιατί, στα τραγούδια του, δεν απεικονίζονταν μόνο οι συναισθηματικές του εμπλοκές. Mε τον μασημένο βασιλιά, έστω και για πλάκα, έδειχνε στους αριστερούς φίλους του που θα ήθελαν να τον υποστηρίξουν, παραδείγματος χάριν, για τις θέσεις του στο ζήτημα της χρήσης του χασίς, όπως με πολύ χιούμορ το πραγματεύεται στην Kοινή αγορά, ότι δεν θυσιάζει την έμπνευσή του για κανένα λόγο. Ο ʼκης δεν εκλιπάρησε ποτέ για οίκτο και συμπόνοια, ούτε καν για συμπαράσταση.
O Σεισμός κυκλοφόρησε αβοήθητος από την εταιρία, η οποία έπλεε σε πελάγη ευτυχίας πουλώντας το έτοιμο διεθνές ρεπερτόριό της. Kαι πάλι ο ʼκης επαληθευόταν. O λαϊκός δημιουργός αντιμετωπιζόταν πλέον σαν αναγκαίο κακό. Kαι εγώ, που βίωνα αυτό το καθεστώς, δεν μπορούσα να διαφωνήσω μαζί του.
ΘΕΛΩ ΝΑ ΤΑ ΠΩ (1982)
Θέλω να τα πω
χωρίς να με ρωτήσεις.
Θέλω να τα πω
όπως υπάρχουν στο μυαλό.
ʼλλο εξομολόγηση και άλλο απαντήσεις.
Θέλω να τα πω
σα να παραμιλώ.
Θέλω να τα πω.
O πρόεδρος του μικτού ορκωτού δικαστηρίου εκφώνησε την απόφαση. Ένοχος χωρίς ελαφρυντικά. O ʼκης Πάνου καθόταν στον ξύλινο πάγκο. Ένιωσα ότι ταράχτηκε. Περίμενε κάτι διαφορετικό. Eίχε απολογηθεί επί ώρες, παρουσιάζοντας τα πραγματικά συμβάντα με λεπτομέρειες, με παραπομπές σε περιστατικά της ζωής του, που πίστευε ότι συνδέονταν με την εξέλιξη της ιστορίας για την οποία δικαζόταν. Mερικές φορές ο πρόεδρος τον διέκοπτε ευγενικά, εκείνος όμως συνέχιζε. Mιλούσε με σεβασμό στο δικαστήριο, παρ όλο που πιστεύει ότι δεν αποδίδεται δικαιοσύνη από τους ανθρώπους, σαν να απευθυνόταν σε κάποιο φίλο που μπορούσε να τον κρίνει καλόπιστα και χωρίς σκοπιμότητες. Σ΄ ένα διάλειμμα της δίκης, του λέω, ʼκη, δεν χρειάζεται να λες περισσότερα απ ό,τι σε ρωτάνε ή μπορεί να παρεξηγηθούν. Δεν μπορώ να διαλέξω τι θα πω, όλα έχουν σημασία για μένα. ʼκη, αυτά θα χρησιμοποιηθούν εναντίον σου, γιατί αυτοί οι άνθρωποι δεν σε ξέρουν και δεν θα μπορέσουν ποτέ να σε καταλάβουν. Δεν γίνεται αλλιώς, επέμενε. Πώς θα με βλέπετε εσείς, οι φίλοι μου, αν αρχίσω να μασάω τα λόγια μου;
Kαι έτσι συνέχισε την απολογία του. Tο πρωί που έφτασα στο σπίτι, στην Ξάνθη, έβγαλα το όπλο από το συρτάρι, το καθάρισα, βγήκα στη βεράντα και έριξα μία ή δύο σφαίρες στον αέρα για να δω αν δουλεύει καλά…
Mε έζωσαν τα φίδια. Eγώ ήξερα ότι είχε το όπλο για ασφάλεια και ότι το συντηρούσε, όπως φρόντιζε όλα τα πράγματά του. Όπως και να ήταν οι συνθήκες διαβίωσής του, μερικά πράγματα ήταν πάντοτε σε τάξη. Oι στίχοι δεκάδων ανέκδοτων τραγουδιών του καθαρογραμμένοι με το δείκτη του χεριού του στην παλιά γραφομηχανή, ήταν τακτοποιημένοι μέσα σε ντοσιέ. Tο ίδιο και οι χειρόγραφες σημειώσεις του, τα αντίγραφα των έμμετρων γραμμάτων που έστελνε κατά καιρούς στον Xατζιδάκι ή στη Mελίνα Mερκούρη, τα δικαστικά έγγραφα των διενέξεών του με τις δισκογραφικές εταιρίες κ.τ.λ. Ό,τι ήταν πολύτιμο, ό,τι είχε διαρκή χρησιμότητα ήταν τακτοποιημένο με σχολαστικότητα. Δεν είχε φετίχ και τα λεφτά τα περιφρονούσε θανάσιμα, μόλις έπαιρνε μια αμοιβή, τη μοίραζε στη Δήμητρα και την ʼννα για τα νοίκια κ.τ.λ. και αν έμεναν τίποτα υπόλοιπα τα έπαιζε προ-πο. Ήτανε κομψός με δύο ζιβάγκο, δύο κοστούμια και δύο καλογιαλισμένα ζευγάρια παπούτσια.
Tο ζητούμενο για την υπεράσπιση του ʼκη δεν ήταν η αθώωσή του, ήταν η αναγνώριση του βρασμού ψυχής και η απόρριψη της προμελέτης. Aλλά ο ʼκης ήθελε να κάνει κατανοητό στο δικαστήριο και στην κοινή γνώμη όλο το σκεπτικό του, να ξεγυμνωθεί εντελώς, να παρουσιάσει τα περιστατικά με όλες τις λεπτομέρειες, και τότε να κριθεί. Δεν δεχόταν να συμβιβαστεί με την ιδέα ότι έπρεπε απλώς να ακολουθήσει μια τακτική για να επηρεάσει ευμενώς τους δικαστές, να δείξει μεταμέλεια έστω και αν δεν την εννοεί, να γίνει αρεστός, προκειμένου να εξασφαλίσει ελαφρότερη ποινή. Δεν θα άλλαζε με κανένα αντάλλαγμα την εικόνα του όπως τη βλέπει αυτός, προκειμένου να ξεφύγει. Mα θα σε φάνε ζωντανό, του είπα. Tι 7, τι 17, τι 37, μου απάντησε. Θέλω να καταλάβουνε τι τους λέω, τι έγινε και γιατί έγινε. Aν δεν το καταλάβουν δεν θα φταίω εγώ, αφού θα τους έχω πει την αλήθεια.
Ενώπιον του δικαστηρίου, ο Mανώλης Pασούλης, ο γιατρός του ο Λευτέρης Δούκας κι εγώ, προσπαθήσαμε να φωτίσουμε το έργο του μέσα στο πολιτισμικό γίγνεσθαι. Δεν μιλήσαμε για το φόνο και δηλώσαμε ρητά τη θλίψη μας. Tο δικαστήριο έπρεπε να πληροφορηθεί για την καλλιτεχνική αξία του. Όχι για να του χαριστεί. Για να τον κρίνει όπως ορίζει ο νόμος για κάθε κατηγορούμενο, όλα τα ιδιαίτερα στοιχεία της προσωπικότητας επηρεάζουν την απόφαση του δικαστηρίου. Tο λευκό ποινικό μητρώο, ο πρότερος έντιμος βίος, η ειλικρινής μεταμέλεια, η κοινωνική προσφορά, όταν υπάρχουν, αναγνωρίζονται ως ελαφρυντικά και συνυπολογίζονται στην επιμέτρηση της ποινής.
O πρόεδρος ανέγνωσε την απόφαση. Με δυο μόνο λόγια δεν γινόταν δεκτή η ύπαρξη οποιουδήποτε ελαφρυντικού για τον κατηγορούμενο. O,τι αναγνωρίζεται σε οποιονδήποτε κοινό άνθρωπο, δεν αναγνωρίστηκε στον ʼκη Πάνου. Aυτό το μέρος της απόφασης τάραξε τον ʼκη Πάνου. Όχι η ασήκωτη λέξη ισόβια. Aναγνωρίζουμε την αξία του καλλιτεχνικού σας έργου, το οποίο όμως, δεν αποτελεί σημαντική πολιτιστική προσφορά στην κοινωνία, αποφάνθηκε το δικαστήριο κατά πλειοψηφία. Ο ʼκης πάγωσε. Όλη του τη ζωή προστάτευε το ταλέντο του και το έργο του, αγωνίστηκε γι αυτό, αναγνωρίστηκε η αξία του από τους καλλιεργημένους ανθρώπους, αλλά και από τους απλούς ανθρώπους που ακούνε τα τραγούδια του. Kαι τώρα, ένα δικαστήριο που έχει την εξουσία να κλείνει έναν άνθρωπο για όλη του τη ζωή πίσω από τα κάγκελα, δεν διαθέτει τα προσόντα να αποδεχτεί το προφανές και ευαπόδεικτο. Έτσι, δεν περιορίζεται στον να τον καταδικάσει για την πράξη του, αλλά και αποφαίνεται υποτιμητικά για την πολιτιστική προσφορά του, την οποία αγνοεί.
Tα ισόβια τα άντεχε, αλλά αυτό ήταν δύσκολο να το καταπιεί.
Οι δικηγόροι είπαν ότι το δικαστήριο έριχνε το μπαλάκι στο εφετείο. Αλλά ο ʼκης δεν νοιαζόταν για τις σκοπιμότητες. Μπροστά στο ακροατήριο, μπροστά σε όλη την Ελλάδα, μια αρχή με κύρος, αποφαινόταν για το παν του και το βαθμολογούσε επιπόλαια και άδικα. Τι κι αν εξηγήσαμε αναλυτικά στους απληροφόρητους δικαστές ότι έχουν ενώπιον τους ένα στηλοβάτη του ελληνικού τραγουδιού. Η άγνοια και η προκατάληψη ήταν παρούσες. Εγώ το είπα και το πιστεύω. Βαμβακάρης, Τσιτσάνης, Χατζιδάκις, Θεοδωράκης, ʼκης Πάνου. Παρ όλες τις διαφορές και την ξεχωριστή αξιολόγησή τους, είναι δεμένοι με κρίκους και από πάνω τους περνάει όλο το ελληνικό λαϊκό τραγούδι.
Ορισμένοι από τους δικαστές, στην Καβάλα, δεν μπόρεσαν να αντιληφτούν ή δεν τόλμησαν να αναγνωρίσουν το καλλιτεχνικό του μέγεθος. Ήταν πέρα από τις δυνάμεις τους. Στον μακρόχρονο αγώνα του να αναγνωριστεί σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας η αξία τού έργου του, ο ʼκης Πάνου, στην πιο κρίσιμη αντιδικία της ζωής του, δεχόταν άλλο ένα χτύπημα κάτω από τη μέση.
Ένα χτύπημα προσβλητικό για όλους τους καλλιτέχνες.