"Αμανές" και "μανές"

Θέσεις & αντιθέσεις
145

Για τη φωτογραφία στο οπισθόφυλλο του σιντί του Γιώργου, καταρχήν θα έπρεπε να ψάξω στο καθόλου τακτοποιημένο αρχείο μου μήπως τη βρώ. Όμως μην είμαστε σίγουροι ότι η φωτογραφία απεικονίζει οπωσδήποτε τους μουσικούς των κομματιών, ποιών από όλα, άλλωστε.

Δεν παίρνω όρκο αλλά νομίζω ότι οι σκηνές ταβέρνας στο φιλμάκι της Νεφίν Ντίνκ δεν γυρίστηκαν στην Πόλη αλλά σε τουρκικό θέρετρο των δυτικών παραλίων, ίσως Κούς αντασί ή Σμύρνη, και μάλλον με «ημερήσιους» επισκέπτες από κοντινά ελληνικά νησιά.

Και εγώ κάτι ξέρω από πόνο Μικρασιατών, η μακαρίτισσα μητέρα της γυναίκας μου ήταν Μικρασιάτισσα δεύτερης γενιάς και πάρα πολλά έχω ακούσει, και πίκρες αλλά και όχι. Θυμάμαι ακόμα το κλάμα της όταν μας διηγούνταν την επίσκεψή της στο πατρικό της χωριό, στο Ναζλί, όπου οι γείτονες κλαίγοντας της προσέφεραν γλυκά «για να γλυκάνουν» τον πόνο της από την αδικία που της έγινε και την παρακάλεσαν να «τους κάνει χαλάλι» την ακίνητη περιουσία του πατέρα της (το πατρικό τους είναι σήμερα σχολείο), να μην πεθάνουν με το κρίμα ότι την σφετερίστηκαν.

Πριν λίγους μήνες είχα την ευκαιρία να μιλήσω διεξοδικά με τον Bulent Aksoy, μουσικολόγο που συνεργάζεται στενά με την Kalan records. Επιβεβαίωσε και αυτός ότι οι «λάτρες» του ρεμπέτικου στην Τουρκία είναι μία πολύ μικρή μειοψηφία, στο σύνολό τους αριστεροί και πολύ ψαγμένοι. Το παράπονό του ήταν ότι στην Ελλάδα, όπου ανατυπώνονται σήμερα ηχογραφήσεις των αρχών του 20ού αιώνα, λείπουν σχεδόν παντελώς κομμάτια τραγουδισμένα από Έλληνες στα τουρκικά. Του εξήγησα ότι αυτό είναι φυσικότατο, αφού ο σκοπός των παραγωγών αυτών είναι αποκλειστικά το κέρδος και αν περιείχαν κομμάτια που οι (σημερινοί) Έλληνες δεν τα καταλαβαίνουν, θα έπεφτε η εμπορική τους αξία. Το κατάλαβε.

Με τον Άρη δεν θα συμφωνήσω πλήρως, μάλλον με τις απόψεις του Γιώργου τάσσομαι. Μακάρι ο Μάρκος να τραγούδαγε αμανέ τόσο αξιοπρεπώς. Και προτιμώ έναν τέτοιον «ερασιτέχνη» από το εξεζητημένο δυτικότροπο ύφος του Νούρου. Βέβαια, δεν τολμάει να επιχειρήσει ανατολικούς λαρυγγισμούς, προς τιμήν του αφού ξέρει ότι δεν θα τα καταφέρει. Έκαστος εις το είδος του και ο Μωραϊτης στα μωραϊτικα, όχι στα ανατολίτικα. Πλάγιος τετάρτου είναι το ράστ, ναί.

Γιώργο, πολύ μεγάλη συζήτηση σηκώνει το θέμα ποιανού είναι τί στην ανατολική Μεσόγειο, δίκιο έχει και ο Ρός Νταίλη αλλά μόνο για τις παλαιότερες εποχές, στον 19ο και 20ό αιώνα πιά έχουν ξεχωρίσει πράγματα και κάθε περιοχής (γεωγραφικής ή εθνοτικής) η μουσική έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες, πάντα όμως μέσα στην (ενιαία) ανατολική μουσική οικογένεια. Περιμένω με ενδιαφέρον τα σχόλιά σου.

Τα στοιχεία του δίσκου: Αμανέδες, επιμέλεια Κώστα Χατζηδουλή, MARGO 8222. Ο τίτλος του κομματιού: Ουσάκ Νεβά Γκαζέλ, ο τραγουδιστής Χ. Μαχμούτ. Και υπάρχει και ένα Ουσάκ με τον Περδικόπουλο!

146

Γεια σας,

Νίκο, θα πρέπει να ξαναδω το φιλμάκι…πολύ πιθανόν να κάνω λάθος. Στο τέλος της ταινίας είναι στη Σμύρνη, σίγουρα. Επίσης, πολύ συγκινητική η ιστορία της πεθεράς σου! Εμένα η πεθερά μου μεγάλωσε σε τουρκόγλωσση οικογένεια Ποντίων, και τα τουρκικά τα ξέρει πολύ καλά ακόμα-παρόλο που στην Τουρκία πήγε για πρώτη φορά στη ζωή της μαζί μας στις αρχές της δεκαετίας του 90. Εκεί ήταν στο στοιχείο της όμως, γυρνούσε στα παζάρια, μιλούσε μ’ όλον τον κόσμο, και το μόνο που της είπανε ήταν ότι ήταν “παλιομοδίτικα” τα τουρκικά της! Μαζί μας στο Πούλμαν ήταν και ένας γεροντάκος 80 χρονών που πήγε να δει το χωριό του πριν πεθάνει…και είχε την ίδια υποδοχή με την πεθερά σου.

Βρήκα μερικά στοιχεία για τη μουσική ζωή της Πόλης στις αρχές του αιώνα. Όσοι νομίζουν ότι παραέγινε θεωρητική η συζήτηση ή ότι ασχολούμαστε υπερβολικά με την παλιά οθωμανική μουσική, ας σταματήσουν εδώ! Όσοι είναι γνώστες, ας σχολιάσουν το κείμενο…

Το κομμάτι είναι παρμένο από το άρθρο του Walter Feldman “Cultural Authority and Authenticity in the Turkish Repertoire” Asian Music Volume No.1.

Since the last third of the 19th century, the non-Muslim areas of Istanbul, especially Greek Pera, began to develop a public entertainment life centered on night-clubs where alcoholic beverages were served. The music performed at these clubs was not based on urban folklore or on the older music of the Turkish coffee-houses, which were now becoming extinct, but on elements of the classical fasil which had lost its support in the palace. Greek and Armenian musicians such as Astik, Andon, Tatyos, Vasilaki and others composed both instrumental pesrevs and and saz semai as well as many sarki. The classical fasil genres beste and semai were rarely composed by these night club musicians. Much of the music in these clubs seems to have been arranged cyclically. After the pesrev, a compound vocal form was sung, created by grouping the sarki according to their rhytmic circle. The opening pieces were generally in the agir (heavy) versions of the usul aksak semai (10/4) and the usul aksak (9/4), and succeeding items were in turk aksagi (5/8), aksak (9/8), curcuna (10/16) or duyek (4/4). An increasing number used the old semai usul (6/8), phrased in 3/4, under the influence of the European waltz. Vocal finales were often in quick aksak, which had been the usul used by the extinct kocekce dancing boys, and now part of the current Gypsy dance karsilama. The instrumental finale used either the saz semai, based on the classical fasil, or the newly created longa, which were Turkish compositions inspired by the Romanian Gypsy hora and sirba.

This popular nightclub music maintained the principle of cyclicity more strictly than the nearly moribund classical concert. By the middle of the twentieth century, the name fasil had shifted its meaning. It no longer referred to a classical concert, but to the music of the nightclub, which had retained a cyclical format.

Πολλές από τις ονομασίες διάφορων ειδών Οθωμανικής μουσικής συναντάμε και στα άρθα που αναφέρει ο Χατζηπανταζής στο “Της Ασιάτιδος Μούσης Ερασταί”, π.χ.
pesrev, semai, sarki που αναφέρονται με το όνομα πεστρέφι, σαμπάι ή σεμπάι, τσαρκί ή σαρκί στις περιγραφές του αθηναϊκού καφέ-αμάν.

Όσο για το mani-maniler, μια σύντομη περιγραφή από το άρθρο του Pennanen: mani είναι μια μορφή λαϊκής ποίησης στην Μικρά Ασία και στα Βαλκάνια, που απαγγέλλεται ή τραγουδιέται. Είναι σε επτασύλλαβο μέτρο με το ρίμα ΑΑΒΑ. Μουσικά βρίσκεται κοντά στο γκαζέλ, αλλά όσον αφορά το ύφος, τη γλώσσα και το μέτρο ανήκει στη δημοτική/λαϊκή μουσική. Τα maniler χωρίζονται σε οχτώ διαφορετικές κατηγορίες. Ένα τυπικό mani της Κωνσταντινούπολης αρχίζει με τη φράση adam aman…φράση που συναντάμε και στον ελληνικό “Γαλατά μανές”.
Περισσότερες πληροφορίες στο λήμμα “Mani” (Encyclopedia of Islam 6, 420-421).

Εύα

1 «Μου αρέσει»
147

6 αναρτήσεις διαχωρίσθηκαν σε ένα νέο νήμα: Παρενέργειες μετακίνησης από Disqus σε Vbulletin (2008)

153

Υπάρχει στην τελευταία σελίδα ένα απόσπασμα απ’ αυτό που έγραψε ο Γ. Φαίδρος “Περί Σμυρναικού Μανέ ή του Αρχαίου Μανέρω” (η λέξις Μανές παράεται εκ του Μανέρως ήτοι μανι ’ έρως…
δηλαδή δίνουν την εντύπωση ότι ο θρήνος αυτός ήταν ο πρώτος αμανές…

154

Εντάξει Μάρθα, κατάλαβα… ευχαριστώ. Είναι απίστευτο το πόση ανάγκη έχουμε ως Έθνος* να μην αποδεχόμαστε την αμφίδρομη ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων μεταξύ λαών. Όταν “δίνουμε εμείς τα φώτα μας στους απολίτιστους”, είναι καλά. Εκείνοι όμως, δεν επιτρέπεται να διαθέτουν και αυτοί “φώτα” προς μεταλαμπάδευσιν. Αρχαιοελληνικός και ο αμανές, λοιπόν, όπως και ο “Ολύμπιος” (εκ Διός, ντε, Zεύς!) ζεϊμπέκικος…

*και το μεν 1881, όπου εκδίδει ο Φαίδρος το βιβλιαράκι του, απέχει μόλις εννέα χρόνια από τη συμπλήρωση της έκδοσης του Παπαρηγόπουλου. Αλλά τη βιόλα αυτή τη βαράμε μέχρι και σήμερα, ως βροντόβιολα.

155

ποιός είναι αυτός ο Παπαργόπουλου?

Εγω προσωπικά πιστεύω ότι υπάρχει μια “κοινή κατάσταση ψυχής” (Seelen-Befindlichkeit) στην ευρύτερη περιοχή εκείνη, αν το καταλάβαιναν οι άνθρωποι θα ήταν μεγάλο κέρδος.

Το σχετικό ΣιΝτι μου αρέσει πάρα πολύ, η φωνή ταιριάζει θαύμα με τη μουσική.

156

Ο Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος έγραψε την πρώτη στην Ιστορία, «Ιστορίαν του Ελληνικού Έθνους», έτσι απλά, καταδεικνύοντας την αδιάσπαστη συνέχεια του Γένους των Ελλήνων, από την κάθοδο των Δωριέων ως την Επανάσταση του 21 μέσω της (ελληνικής βέβαια) βυζαντινής αυτοκρατορίας. Το αν πράγματι τα πράγματα είναι ακριβώς έτσι, είναι θέμα που ανήκει σε άλλους χώρους να το πραγματευθούν.

Δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα με την «κοινή ψυχική διάθεση» που λές, υπάρχει το μεγάλο αγκάθι των δύο αντίθετων θρησκευτικών πόλων, που δυσκολεύει τα πράγματα από κάποιο επίπεδο και πάνω. Αν δεν υπήρχε αυτό μην ανησυχείς, θα είχαν βρεθεί άλλοι τρόποι για να γίνονται πόλεμοι. Όμως πράγματι, είναι πολλά τα κοινά στοιχεία των λαών της περιοχής και μόνο να κερδίσουμε έχουμε γνωρίζοντάς τα.

157

Έχοντας υπόψη μου μια σχετική μελέτη

[ για την έκδοση της οποίας ο συγγραφέας της παιδεύεται τα τελευταία χρόνια χωρίς αποτέλεσμα ακόμα]

τείνω προς την άποψη πως προηγήθηκε χρονικά ο Μανές και πως προέρχεται από το Μανέρω, το θρηνητικό αυτό άσμα, και αργότερα προέκυψε ο γνωστός μας Αμανές, από το επιφώνημα “αμάν”.
Τα στοιχεία που θα μπορούσαν να πείσουν προς αυτή την κατεύθυνση είναι η επιβίωση της λέξης “μανές” [σε πολλές περιοχές με ελληνισμό (Αίγυπτο, Κύπρο, Μ. Ασία ) αλλά και στους Αιγύπτιους και Πέρσες ] με την ίδια εκφορά της λέξης ή με σύνθετή της μορφή.
Εντύπωση ακόμα μου κάνει το γεγονός πως οι Μικρασιάτες πιο πολύ τον όρο “Μανές” χρησιμοποιούσαν.
Οι μανέδες ή αμανέδες έχουν επίσης θρηνητικό χαρακτήρα - περιεχόμενο.
Φυσικά η προσπάθεια του Παπαρρηγ’οπουλου και αρκετών ακόμα να παρουσιάσουν μια φυσική συνέχεια (και φυλετική και πολιτισμική ) του ελληνισμού από την αρχαιότητα είναι γνωστή όπως και αρκετών ακόμα η προσπάθεια να ελληνοποιήσουν το μπουζούκι, το ζεϊμπέκικο κ.λπ.
Μακριά από εμάς αυτή η πρεμούρα, την οποία δεν έχουμε καμιά ανάγκη σήμερα πια ως έθνος έτσι κι αλλιώς.
Μας απασχολεί μόνο η γνώση και η αλήθεια γύρω και από αυτό το πολιτισμικό είδος.

158

Από που ξέρει η μελέτη ότι πρόκειται για μια επιβίωση και όχι για έναν καινούργιο ορισμό που άρχισε ας πούμε με τους ηχογραφήσεις? Συφωνώ φιλοσοφικα και γενικά ότι θρηνητικά άσματα υπήρχαν παντού εκεί, αλλά όταν μιλάμε για αμανέδες και γκάζελ μιλάμε για άσματα σε ορισμένη δομή τα οποία ήταν άρχικά έντεχνα άσματα, οι αμανέδες είναι πιο λαικό (από τους στίχους, γι’ αυτό εγώ πιστεύω ότι η λέξη “μανές” προέρχεται από τα τουρκικά τραγούδια “mani”). Στην Αιγυπτό διαφορετικο όνομα έχουν, θα έλεγα ότι ονομάζονται λελάλι. Τι λέξη γράφει η μελέτη αντίθετα για το όνομα τους?

159

Γεια σας,

Παραθέτω ένα άρθρο για την επίδραση της Οθωμανικής μουσικής στη λαΐκή μουσική της Ρουμανίας, όπου αναφέρεται το mani:

http://aris.ss.uci.edu/rgarfias/bio-research/turkish-lautareasca.pdf

Εύα

160

Ακριβώς επειδή η λέξη μανέρως - μανερές και μανές επιβίωσε σε αρκετές περιοχές, σε ελληνικούς πληθυσμούς και όχι μόνο, είναι ίσως μια ένδειξη για την προέλευση και μόνο του όρου αυτού.
Συγκεκριμένα στοιχεία δεν επιτρέπεται να αναφέρω, δεν είναι δική μου η μελέτη, και για να μη δημιουργούνται εσφαλμένες εντυπώσεις, στόχος του ερευνητή δεν είναι φυσικά να κολλήσει ταμπελίτσα κάτι σαν “ελληνικό είδος” στον αμανέ ή μανέ.
Αντίθετα, σε όλη αυτή τη μελέτη τονίζεται η αλληλοεπιρροή από τη μια μουσική παράδοση στην άλλη και από τον ένα λαό στον άλλο της ευρύτερης περιοχής, σε τέτοιο βαθμό, που είναι σαν τα τραγούδια αυτά να ανήκουν σε όλους τους λαούς που κατοίκησαν στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.

161

Ξεφύλλισα λίγο στο ιντερνετ και είδα ότι ούτε “Λίνος” ούτε “Μανέρως” ήταν ελληνικες λέξεις…
τι να πιστεύει κανείς? Ο καθένας ό, τι θέλει…

162

γειά σου αγαπητέ Νίκο γειά σας και εσάς Εύα, Μάρθα ,Ελένη και Νίκο Πολίτη,
Είναι πιστεύω χρήσιμο να υπενθυμίσω Πώς για την λέξη ¨Μανέρως¨γράφτηκαν πολλά πράγματα σε μία παληότερη κουβέντα που είχαμε ανοίξει στο φόρουμ για τον ¨μανέ¨ως λέξη και ως μουσική φόρμα.
Εγώ είχα υποστηρίξει την άποψη, που ακόμα υποστηρίζω, πώς η λέξη ¨Μανέρως¨ είναι όνομα και αναφέρεται σε ένα ευγενή της Αιγύπτου των Φαραώ ο οποίος αν θυμάμαι καλά πεθανε πολύ νέος με τραγικό τρόπο. Ο πολύ μεγάλος και παρατεταμένος θρήνος για τον θάνατο αυτού του νέου ¨λέγεται ¨ ότι ξεκίνησε μία μουσική , κυρίως φωνητική, παράδοση στην ευρύτερη Α. Μεσόγειο και καθιέρωσε σιγά -σιγά την μουσική φόρμα του ¨μανέ¨. Αν θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε αυτήν την παλιά συζήτηση θα ήταν πολύ χρήσιμο και θα μπορούσαμε να ξανα δούμε όλα αυτά που ειπώθηκαν τότε.
Όσο για την δουλειά της Κατερίνας Ξηρού, Νίκο Φρονιμόπουλε την έχω εδώ και δέκα και πλέον χρόνια. Συμφωνώ ότι είναι μιά θαυμάσια δουλειά που δυστυχώς έμεινε στην άκρη και δεν έγινε ευρύτερα γνωστή…βλέπεις δεν αγκάλιασε μάλλον τα συμφέροντα των μεγάλων δισκογραφικών εταιριών!!!
Το συγκινητικό για μένα είναι πώς την κασσέτα με αυτό το μουσικό υλικό μου την έκανε δώρο ο συγχωρεμένος ο πολύ καλός μου φίλος ο Βασίλης ο Ταραίος και την ακούω πάντα.

163

Γεια σας,

Βρήκα μια μνεία της λέξης mani σε ένα περιοδικό από το 1849. Είναι από ένα γαλλικό άρθρο που μιλάει για τα ezdjal της αραβικής μουσικής, από τα οποία το γαζέλ είναι μια υποκατηγορία. Ο Άραβας συγγραφέας που αναφέρεται στο άρθρο σημειώνει ότι τα αραβικά ezdjal αντιστοιχούν στα τουρκικά “mani turki” και “τσαρκι” (cherki). Εδώ δεν υπάρχει καμμιά νύξη σχετικά με την (αρχαιο) ελληνική ρίζα αυτής της ποιητικής φόρμας που συνοδεύεται από μουσική.

Nous observerons d’abord, sur les ezdjal, que ce mot doit se traduire par sonnets, comme on le voit par l’explication que le Mostathre donne du mot ezdjal, qui est le pluriel de zedjil. Le Moslathref dit : «Zedjil, au pluriel ezdjal, signifie ce qui produit un son, sonnant; c’est ainsi qu’on appelle un nuage qui produit du tonnerre, sohab zedjil « c’est-a-dire un nuage sonnant. » La traduction litterale du mot ezdjal est donc des vers sonnants ou sonnets; ils furent appeles ainsi, parce qu’on les chantait accompagnes de musique…

Apres avoir classe les sonnet de cette maniere, la traduction turque du Mostathref dit que les ezdjal respondent aux chansons populaires que les Ottomans nomment mani turki et cherki , et nous apprend que les ezdjal se composent de deux pieces, dont la premiere consiste en cinq, sept ou neuf vers de la meme rime, et la seconde partie de trois vers d’une autre rime.

Στα παρακάτω λήμματα έχει επίσης αναφορές στο mani, πάλι χωρίς καμιά ένδείξη αρχαιοελληνικής προέλευσης, ούτε της λέξης ούτε της ποιητικής φόρμας:

http://books.google.com/books?id=ChEVAAAAIAAJ&pg=PA420&dq=mani+Turkish+folk+poetry&lr=&ei=bui0SevcI4PWMMLQwd4L&hl=sv

http://books.google.com/books?id=UVmsI0P9RDUC&pg=PA292&dq=mani+poetry+Turkey&lr=&ei=wea0SdmxFY6mM9KOwe8L&hl=sv

Εύα

164

Εύα
Οι ονομασίες ¨γκαζέλ και σαρκί¨ είναι βέβαιο πώς αποτελούν οργανικό μέρος της Οθωμανικής μουσικής παράδοσης-σχολής και είναι, κυρίως το γκαζέλ, σχεδόν συνώνυμες με τον μανέ απο όσο ξέρω. Δεν είμαι βέβαιος αν με τα ίδια ονόματα αυτές οι μουσικές, πρώτιστα φωνητικές φόρμες υπάρχουν στην Αραβική μουσική σε όλη της την γεωγραφική κλίμακα. Πιστεύω πώς είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν στις μουσικές παραδόσεις των χωρών του ¨Λεβάντε¨(Συρία, Λίβανοςκ.λ.π.)

165

Το ζήτημα είναι μόνο γιατί οι Ελληνες Μικρασιάτες ονομάστηκαν τους μανέδες έτσι. Για μένα δεν είναι και τόση μεγάλη έκπληξη γιατί τα τουρκικα “μανι” ήταν απλωμένα ποιήματα δηλαδή τραγούδια. Ταίριαζαν απόλυτα με την ελληνική λαική ποίηση και ήταν κάτι σαν τους μαντινάδες.
Εύα σ’ ευχαριστώ για τις αναφορές σου (δεν γνώρισα τα βιβλία αυτά).

166

Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Λίνος ήταν γιος του Απόλλωνα και της Καλλιόπης, ποιητής και μουσικός, είχε συνθέσει θρηνητικά τραγούδια. Η παράδοση τον αναφέρει ως δημιουργό της τρίχορδης λύρας ή ως αυτόν που πρόσθεσε την τέταρτη χορδή στην τρίχορδη λύρα του πατέρα του, Απόλλωνα.
“Λίνος” ονομαζόταν ένα θρηνητικό τραγούδι, ένα μοιρολόι, το οποίο εμπνεύστηκαν οι σύγχρονοί του από τον άδικο θάνατό του (για τον οποίο θάνατο οι εκδοχές είναι αρκετές).
Ηρόδοτος, Παυσανίας και Πλούταρχος αναφέρουν πως ο “Λίνος”, το θρηνητικό αυτό τραγούδι για τον ξαφνικό θάνατό του, έφτασε σε όλες τις χώρες, ακόμα και τις “βαρβαρικές” και πως οι Αιγύπτιοι παίρνοντας την παράδοση αυτή μετωνόμασαν στον τόπο τους το Λίνο σε Μανερώ και πως τον τραγουδούσαν στα συμπόσιά τους και όχι μόνο σε πένθιμες περιστάσεις, αλλά και σε χαρούμενες.

Και τώρα επί της ουσίας…
Καταπληκτικοί οι αμανέδες!
Και ακόμα πιο εκπληκτικοί οι ερμηνευτές τους, Έλληνες, Τούρκοι, Άραβες κ.λπ.
Απ’ ό,τι κυκλοφορεί στο youtube:

Γ. Παπασιδέρης, “Αμανές”, (1935).
Ρούκουνας, «Ο φθισικός», (1936)
Παγιουμτζής, «Μινόρε μανές»(1937)
Νταλγκάς, «Αμανές της καληνύχτας».
Μαρίκα Παπαγκίκα, “Σμυρνέικο Μινόρε”, (1919).
Κώστας Νούρος, “Σμυρνέικο Μινόρε” (1927).

Πρόσφατα κυκλοφόρησε στην αγορά μια τριπλή σειρά με αμανέδες και ερμηνευτές τους: Ρούκουνα, Παπασιδέρη, Νούρο, Παπαγκίκα, Αγγέλα Παπάζογλου κ.λπ. και ένα Τούρκο, καταπληκτικό, τον Μαχμούτ.

167

Από ποιούς «λέγεται», βρε Γιώργο;* Από τον Φαίδρο και μόνον (και τους μεταγενέστερους, του τέλους του 20ού αιώνα, που στηρίχτηκαν σʼ αυτόν). Και μάλιστα, χωρίς καμμία απολύτως τεκμηρίωση. Η μόνη τεκμηρίωση του Φαίδρου είναι ότι αυτά αναφέρονται και στον Ηρόδοτο. Αλλά μέσα στους επακολουθήσαντες αιώνες και χιλιετίες, μετά τον Ηρόδοτο, ούτε η παραμικρή αναφορά. Μέχρι τα manı των Τούρκων. Να σημειώσω εδώ ότι manı (χωρίς τελίτσα, προφέρεται μανού, με το ου άφωνο, δηλαδή μαν με τον τόνο στο ν) είναι τα γνωστά τουρκικά τετράστιχα. Από κεί και πέρα, ευκολότατα οι ελληνικοί πληθυσμοί θα φτιάξουν το μανέ και, σε ορισμένες διαλέκτους, θα προσθέσουν και το ευφωνικό άλφα. Έγραφα το 2004 (σε εργασία για τον αμανέ):

«Σχετικά με την ετυμολογία της λέξεως, δύο απόψεις θα μπορούσαν να υποστηριχθούν: “manı” (ο τόνος στη λήγουσα) ονομάζουν οι Τούρκοι ένα είδος δημοφιλούς τετράστιχου που συχνά χρησιμοποιείται σε αυτοσχεδιασμούς στίχων αλλά και γενικότερα στη λαϊκή μουσική (3). Θα μπορούσε λοιπόν να υποστηριχτεί ότι είναι πιθανό οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί να παρέλαβαν την ονομασία αυτή, τρέποντας το -ί σε -έ, αφού “μανέδες” ονομάζονται γενικότερα και τα δίστιχα ή τετράστιχα, όπως αναφέραμε ήδη. Η προσθήκη του α- στην αρχή θα θεωρηθεί τότε ως ευφωνικό άλφα, αναγκαίο για κάποιες διαλέκτους της ελληνικής, ένα γλωσσολογικό φαινόμενο συνηθέστατο σε όλες τις γλώσσες. Να σημειωθεί εδώ ότι στην περιοχή της Σμύρνης η τοπική διάλεκτος δέχεται και λέξεις που αρχίζουν με σύμφωνο και έτσι, εκεί, έχουμε τον τύπο “μανές“.

Κατά τη δεύτερη εκδοχή το όνομα προέρχεται από το “αμάν“ (έλεος, οίκτος, λέξη αραβική) που επαναλαμβάνεται κατά κόρον στα γυρίσματα και τσακίσματα του στίχου κατά την εκτέλεσή του, ενώ σχεδόν ποτέ δεν εμπεριέχεται στο σκελετό του κειμένου (στο δίστιχο). Ανατρέχοντας σε λεξικά βρίσκει κανείς υποστηρικτές πότε της μίας, πότε της άλλης άποψης. Τείνω να ασπασθώ την δεύτερη. Σημειώνω πάντως ότι έχει εκφραστεί και η θέση, από την παλαιά τραγουδίστρια της Σμύρνης Αγγέλα Παπάζογλου (υποστηρίχτηκε και από τον γιό της Γιώργο) ότι στους αμανέδες δεν χρησιμοποιείται η λέξη αμάν, αλλά διαψεύδει η ίδια τον εαυτό της και στις δύο (θαυμάσιες) ηχογραφήσεις αμανέδων που ξέρω από εκείνην (4). Ίσως να πρόκειται εδώ για υπερβάλλοντα ζήλο στην υποστήριξη της ελληνικής γλώσσας απέναντι στην τουρκική.

Υπάρχουν βέβαια και παρετυμολογήσεις, όπως παντού και πάντα στα ελληνικά πράγματα, ιδίως όταν ψάχνουμε για αποκούμπι στους αρχαίους ημών προγόνους και το εκείνων κλέος. Αναφέρομαι ειδικότερα στην απόπειρα του Γεωρ. Κ. Φαίδρου (5), λογίου της Σμύρνης του τέλους του 19ου αι. να συνδέσει τον Μανέ με τους αρχαίους: κατά τον Φ. ο αρχαίος μουσικός ήχος Μανέρως (γενική: Μανέρωτος), προερχόμενος από τον ομώνυμο και πρόωρα χαμένο γυιό ενός Αιγυπτίου Φαραώ, γίνεται Μανές κατά συγκοπήν της συλλαβής –ρω (το σίγμα τελικόν προφανώς διατηρείται, σημείωση δική μου). Δεν θα ασχοληθούμε περισσότερο, μια και ο Φαλμεράιερ και οι επιπτώσεις του (φιλελληνικού πάντως στις προθέσεις του!) πονήματός του δεν εμπίπτουν στο αντικείμενό μας.»

(εκείνο το «τείνω να ασπαστώ τη δεύτερη», σήμερα δεν ισχύει)

Θρηνητικά τραγούδια, Ελένη, υπάρχουν σε όλους τους λαούς της ανατολικής Μεσογείου και με τεράστιο ενδιαφέρον θα διαβάσω τη μελέτη που προαναγγέλεις, να δούμε τι έχει να πεί. Αλλά είναι παρακινδυνευμένο να συνδυάσουμε ετυμολογικά τον μανέ με τον Μανέρωτα.

*να υποθέσω ότι είσαι καλά, Γιώργο!!! :)Φιλιά και από μένα!

168

Νίκο, ας διευκρινίσω και πάλι πως ο ερευνητής απλά αναφέρει και αυτή την εκδοχή της ετυμολογίας ανάμεσα στις άλλες, δεν την ασπάζεται καθόλου ούτε φυσικά εξαντλεί την έρευνά του στο θέμα της ετυμολογίας.
Το αν θα τη δούμε κάποτε τυπωμένη είναι μια άλλη ιστορία, μια και το θέμα της δεν είναι “πιασάρικο” για να υπάρξει εκδοτικό ενδιαφέρον.

169

Γεια σας,

Μερικά είδη παρεμφερή με τον ελληνικό αμανέ, ο τουρκικός uzun hava, ο ιρακινός makam και ο αραβικός layali:

Τούρκικα uzun hava:

Ο Milou Hamama που τραγουδάει κλασσικά ιρακινά μακάμ:

Ο Yuval Taieb σε τραγούδια της Βόρειας Αφρικής:

Εύα