Σε μια τοιχογραφία που βρισκεται στο δημοτικό καφενειο της Μακρυνίτσας Πηλίου ο λαϊκος μας ζωγράφος Θεόφιλος απεικονίζει τον ήρωα Κατσαντώνη να καρατά ενα έγχορδο όργανο που εχει μορφή μπουζουκιου. Το θέμα του έργου απ’οτι νομίζω ειναι <<γλέντι του Κατσαντώνη στα Τζουμέρκα>> και δημιουργήθηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα. Με αφορμή αυτο και άλλες μαρτυρίες που ομολογούν πως ήρωες της Επαναστασης επαιζαν όργανα , εκανα τη σκέψη πως τα έγχορδα αυτά όργανα (Μπουζούκι,ταμπουρας) χρησιμοποιούνταν στην ελληνική ύπαιθρο για την εκτέλεση δημοτικών ασμάτων. Στον εικοστό αιώνα τα έγχορδα αυτα όργανα συσχετίζονται με το αστικό λαϊκο τραγούδι όπως τα ξέρουμε και σήμερα. Θέλω να ρωτήσω αν υπάρχουν ηχητικά ντοκουμέντα με δημοτικα τραγούδια της υπαίθρου, σε εκτελέσεις με έγχορδα όργανα(μπουζούκι,ταμπουρα).
Δημοτικά τραγούδια με μπουζούκια και ταμπουράδες, από όσο γνωρίζω, δεν έχουν ηχογραφηθεί. Υπάρχουν όμως τραγούδια σαν το “Δέσπω” του τούντα ή το “στέλλα μωρ’ στέλλα” του τσιτσάνη(διασκευή δημοτικού), που είναι πιο …βουκολικά.
Υπάρχουν και αμιγώς δημοτικά τραγούδια (με την έννοια ότι είναι δημώδη) τα οποία κάνουν αναφορά για μπουζούκια και ταμπουράδες στην στιχομυθία τους (πού 'σαι Πολίτη;).
Στην Κρήτη, κυρίως στα δυτικά, έχουμε το μπουλγαρί (φαντάσου το σαν μικρό ταμπουρά, φατσικά μοιάζει του σαζιού). Ξέρουμε ότι το μπουλγαρί δεν παιζόταν μόνο στα αστικά κέντρα (όπου και κυριαρχούσε από πριν το μεσοπόλεμο) αλλά και στην ύπαιθρο. Έχουμε μαρτυρίες πχ ότι παιζόταν σε γάμους, πανηγύρια κλπ. Επίσης υπάρχουν και σκοποί “της υπαίθρου” χτυπημένοι σε δίσκο με μπουλγαρί. Όλα αυτά όμως, δυστυχώς, κόπηκαν μαχαίρι με την γερμανική κατοχή.
Το κερατό μου… είχα γράψει ένα κατεβατό, αλλά χάθηκε. :mad:
Μα μόνο στην Κλίκα να πάς, θα βρείς το άρθρο του Φρονιμόπουλου για τον ταμπουρά του Μακρυγιάννη καi το άρθρο της Ελένης για τον ταμπουρά γενικότερα, με πολλές αναφορές σε δημοτικά τραγούδια. Και βέβαια είχαν και όργανα οι αγωνιστές της επανάστασης, η Ελένη ίσως μπορέσει να βοηθήσει με κάποιο κείμενο όπου κάποιοι μαζεύονται να παίξουν και πρέπει όμως πριν, φυσικά, «να ταιριάξωμεν τα όργανα» όπως σημειώνεται στο κείμενο. Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι και οι ζεϊμπέκηδες είχαν ως απαραίτητο στοιχείο της εξάρτισής τους, κρεμασμένο από το σαλάχι ανάμεσα σε μαχαίρια και άλλα, και ένα μπαγλαμαδάκι. Πάντως, στη προπολεμική δισκογραφία δημοτικών κλπ. δεν πέρασαν αυτά τα όργανα, θεωρούνταν παρακατιανά και ερασιτεχνικά, δεν ξέρω γύφτους να έπαιζαν μπουζούκι. Εξαίρεση ο Φουσταλιέρης.
Υπάρχει μεγάλη ποικιλία ονομάτων για τα αχλαδόσχημα αυτά της οικογένειας του μακρυμάνικου λαούτου και ακόμα μεγαλύτερη ποικιλία σχημάτων, μεγεθών κλπ. Ταμπουράς (σε διάφορους τύπους όπως Θαμπούρα, ταμπούρι, τάμπουρο, ταμπράς, τσαμπούρι, η αρχαία Πανδουρίς δηλαδή), σάζι, μπουζούκι, μπαγλαμάς, γιογκάρι, μπουλγαρί, τζιβούρι, καραντουζένι, γόνατο κλπ. Πρόκειται πάντα για όργανα της οικογένειας και δεν γίνεται διάκριση ώστε να κατηγοριοποηθούν π.χ. τζιβούρι να λέμε αυτό το σχήμα, καραντουζένι τούτο κλπ.
Μυστήριο παραμένει η ετυμολογία για το μπουζούκι, τελευταία διάβασα στον Πέννανεν (ευχαριστώ Μάνο) ότι η προέλευση από το περσικό tanbur - i – bozurg και αυτή κάπου μπάζει, περισσότερο γνωστό είναι το μπάσιμο για το «χαλασμένος» και ακόμη περισσότερο για τα ανδρικά γεννητικά όργανα. Πάντως, για παράδειγμα, ένα όργανο που στην Κρήτη το λέγαν μπουλγαρί μπορεί κάπου αλλού να λεγόταν μπουζούκι ή ταμπουράς και να επρόκειτο για το ίδιο όργανο ή αντίστροφα, μύλος. Αν είχα εδώ τη Μάρθα να ρωτάει διευκρινήσεις θα της έλεγα, όπως λέω πάντα «μην περιμένεις ευρωπαϊκή ορθολογιστική κατάταξη από μία προφορική παράδοση ανατολικής χώρας». Πάνο, ο Φουσταλιεράκης με τι όργανο έκανε τις ηχογραφήσεις; δεν ήταν αυτό (ή παρόμοιο με εκείνο) που εμφανίζεται στη γνωστή φωτογραφία;
Πλήθος αναφορών σε όργανα του τύπου του ταμπουρά υπάρχουν στα «Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων» του Κασομούλη.
Η άποψη ότι το «μπουζούκι» προέρχεται από το περσικό tanbur-i-bozorg ( που μου μοιάζει και η σωστότερη), είναι του Villoteau ( 1817 ) και μεταφέρεται αυτούσια από το Laurence Picken στο σημαντικό βιβλίο του, « Folk Musical Instruments of Turkey» σελ.210.
Γιά την πλέον διαδεδομένη άποψη του Τούρκου μουσικολόγου M.Gatzimihal ( 1929 ) περί «κατεστραμένου», «σπασμένου»,κ.λ.π.,συμφωνώ απόλυτα με το Νίκο ότι «μπάζει».
Να και η άποψη -χάριν αστείου- του Γ Κατσαούνη, περί «πρωκτού», που καταλήγει -στα σοβαρά- στην προηγούμενη :
http://www.musicheaven.gr/html/modules.php?name=News&file=article&thold=-1&mode=flat&order=0&sid=857
Οι αναφορές σε μπουζούκι - καταγεγραμμένες και διασταυρωμένες - είναι οι εξής:
- Στα “Στρατιωτικά Ενθυμήματα” (1821) ο Νικ. Κασομούλης γράφει:
“Εγώ λαλούσα το μπουζούκι λεγόμενον, ο Χριστόφορος τον ταμπουράν με δυο τέλια, ο Σπύρος Μίλιου το φλάουτο, άλλοι άλλα όργανα ευμετακόμιστα, μπουλγάρια, ρεμπάπια…”
[Ξεχωρίζει, όπως διαπιστώνουμε, τον ταμπουρά από το μπουζούκι, αλλά και από τα άλλα όργανα της “κομπανίας”.
Δεν ξέρουμε, βέβαια, τι ακριβώς εννοεί λέγοντας “μπουζούκι”.
Έχουμε όμως και πίνακες και Ελλήνων - όπως του Θεόφιλου που αναφέρει ο Kontostayros - αλλά και ξένων, όπως του Βαυαρού Φον Ες(1828), όπου ο Κολοκοτρώνης παρατηρεί ένα από τα παληκάρια του να παίζει μπουζούκι. Τα όργανα που εικονίζονται, αν τα δούμε με προσοχή και στις λεπτομέρειές τους, δεν μοιάζουν καθόλου με τους ταμπουράδες τους παλιότερους, π.χ. του Μακρυγιάννη που αναπαλαίωσε ο Νίκος ο Φρονιμόπουλος ή αυτούς που βλέπουμε σε πίνακες, όπως στο “Γαλατά” του Ν. Λύτρα, έργο του 1895].
-
Πάσχα, 1822, πάλι από τον Κασομούλη:
“Αποφασίσαμεν να συμφωνήσωμεν τα λαλούμενα οπού ήξευρεν να παίξη ο καθείς εξ ημών… Ο Γούλας έπαιξε το σταρκί, ο Τόλιος το ριμπάμπι…και εγώ το μπουζούκι…” -
Σε άλλη γιρτή, με συμμετοχή στρατευμένων, πάλι υπάρχει αναφορά σε μπουζούκι που θα έπαιζε ο Παλαιοκώστας και “σε βαγλαμά που λαλούσε πολλά γλυκά ο Γεωργούλας Παλαιογιάννης”.
-
Στην “Αθήνα μας” του Νίκου Σπανδωνή (1893) “ο Μίχος έφερε το μπουζούκι… ο Μήτρος έβαλε το ένα πόδι πάνω στο άλλο και εβάρεσε ένα συρτό…”
-
Από εφημερίδες έχουμε πάρα πολλές αναφορές σε μπουζούκι.
Περιγραφές από γλέντια το 1888, στο Χαλάνδρι, επίσης αναφορά στην “Ακρόπολη” για έναν Ανατολίτη με ερυθρό φεσάκι, ο οποίος σε μια από τις μάντρες της οδού 3ης Σεπτεμβρίου, παρά τον σιδηρόδρομο της Αττικής, κρατών το μπουζούκι του ψάλλει με φωνήν υποτρέμουσα…", επίσης από γλέντι το 1890 στο Μαρούσι. -
Σε εφημερίδες της Μεσσηνίας (το έχω ξαναγράψει), 1908, έχω βρει αναφορές στο “μοναδικό μπουζουξή” Λυκούργο Τζανέα, ο οποίος απ’ ό,τι φαίνεται έπαιζε σε πανηγύρια σε όλη τη Μεσσηνία από δημοτικά μέχρι ανατολίτικα και έκανε πάταγο.
-
Υπάρχουν και οι αναφορές του Βαμβακάρη στην αυτοβιογραφία του για παλιούς μπουζουξήδες… και θυμόταν πως έπαιζαν όργανα διαφορετικά από τα σημερινά, τα τσιβούρια, με πιο μακρύ μανίκι και ξύλινα στριφτάρια, με τάστα από έντερα.
-
Ο Στέφανος Μιλάνος, γεννημένος το 1892, αναφέρει πως έμαθε μπουζούκι από τον πατέρα του, άρα ήταν γνωστό το όργανο, έστω με διαφορετική μορφή από τη σημερινή, και πριν από αυτή τη χρονολογία.
-
Ο Παπαδιαμάντης στα διηγήματά του έχει πολλές αναφορές σε λαϊκούς τύπους που τριγυρνάνε τα καλντερίμια τραγουδώντας με μπουζούκι δημοτικούς σκοπούς, κουτσαβάκικα, τούρκικα κ.λπ.
Αν έχω καταλάβει καλά, ρωτάς αν υπάρχουν παλιές ηχογραφήσεις δημοτικών με μπουζούκια.
Υπάρχουν αρκετές. Π.χ. η πρώτη εμφάνιση του Τσιτσάνη στη δισκογραφία με το καλαματιανό “Σιγά την άμαξα”.
Για τον Kontostayro.
Το τεύχος 15 του περιοδικού “Λαϊκό Τραγούδι” είχε ένα εκτενέστατο αφιέρωμα στα “Δημοτικά του μπουζουκιού” μαζί και με cd.
Αναζήτησέ το, θα βρεις πολλές πληροφορίες.
Να σημειώσω πως το μπουλγαρί στα τουρκικά λέγεται tanbur boulgari λόγω του ηχοχρώματός του (η παραπάνω μπουργκάνα). Ένα μυστήριο για μένανε προσωπικά είναι γιατί ο προσδιορισμός δόθηκε συγκεκριμένα σε αυτό το όργανο και όχι και σε εφτάχορδα μπουζούκια ή άλλα ταμπουροειδή, που αποδεδειγμένα υπήρχαν.
Ο Φουσταλιέρης όλα κι όλα δύο μπουλγαριά είχε στη ζωή του, και το δεύτερο το απόκτησε στα 1930. Άρα, ναι, με αυτό που τον έχουμε δει στην σχετική φωτογραφία και που σώζεται μέχρι και σήμερα (βάσει του οποίου, σαν πρότυπο, κατασκευάζονται τα περισσότερα μπουλγαριά σήμερα - ήταν από τα ελάχιστα που γλύτωσαν το μένος των κατακτητών την κατοχή, οι οποίοι έμπαιναν στις ταβέρνες κι έσπαγαν τα κρεμασμένα όργανα) παίζει στα 78άρια, τα οποία χτύπησε μετά το '37.
ΥΓ - Νίκο βλέπω το βρήκες το βιβλίο. Έψαξα εδώ στις βιβλιοθήκες αλλά τζίφος.
Θα ακουστεί χαζή ερώτηση, αλλά… γιατί το έκαναν αυτό;
Γιατί είναι μέρος ενός απ’ τα τρία προσδιοριστικά στοιχεία της εθνοτικής ταυτότητας.
Οι ντόπιοι συνεργάτες του κατακτητή το λέγανε καθαρά:
“Ξεχάστε τα αυτά, τώρα έχουμε Γερμανία”.
Μόλις γύρισα από την Ελλάδα, και διαβάζω λίγο αυτά που γράφτηκαν στο φόρουμ όταν έλειπα. Βρήκα>
Αν είχα εδώ τη Μάρθα να ρωτάει διευκρινήσεις θα της έλεγα, όπως λέω πάντα «μην περιμένεις ευρωπαϊκή ορθολογιστική κατάταξη από μία προφορική παράδοση ανατολικής χώρας» (Nikos Politis).
Νίκο…όλα τα χρόνια εγώ (και άλλοι από το υπόλοιπο Ευρώπη) μένουμε αρκετές φορές έκπληκτοι από την σιγουριά πολλών Ελλήνων για δικές τους ετυμολογίες, δικές τους ερμηνίευες. Εμείς έχουμε απορίες γι’ αυτές, γιατί ξέρουμε ότι τα πράγματά δεν είναι τόσο εύκολα.
Αν θυμάμαι καλά έχω γράψει εδώ ότι κατά τη γνώμη ευρωπαικών επιστημονων το “πιο πιθανό” είναι που η λέξη μπουζούκι σημαίνει απλά “grosse Langhalslaute” και ότι το (πιθανό) λάθος το “χαλασμένο”. Αυτή η παρεξήγησή έγινε λόγω της περσικής δηλαδή αιγυπτικής γραφής που στην τουρκική γλώσσα δηλαδή στην τουρκική γραφή δεν ήταν δυνατόν να γράφεται σωστά. Αν θυμάμαι καλά το ανέφερε ο Picken στο βιβλίο του, μαζί με όλα τα είδη τέτοιων οργάνων και ντουζένιων.
Μάρθα, πρώτα πρώτα «καλό χειμώνα!». Έτσι λέμε όταν κάποιος γυρίζει από διακοπές.
Δεν μένεις μόνο εσύ έκπληκτη από διάφορες ερμηνείες και ετυμολογίες, και εγώ και άλλοι μένουμε έκπληκτοι επίσης. Η ονομασία μπουζούκι είχε δοθεί, σε παλαιότερες εποχές, στα όργανα της οικογένειας του μικρόσωμου λαούτου με μακρύ μανίκι, μαζί όμως με πολλές άλλες ονομασίες: ταμπουράς, γιογγάρι και πάρα πολλές άλλες, άρα δεν είναι μία μονοσήμαντη ερμηνεία. Όλα αυτά τα όργανα, που έχουν πάρα πολλά σχήματα, μεγέθη, αρματωσιές κλπ. είναι γνωστά σε όλο το χώρο της ανατολικής Μεσογείου και δεν είναι δυνατή η ταξινόμισή τους ούτε ως όργανα ούτε ως ονομασίες. Ετυμολογικά υπάρχουν πάρα πολλές ερμηνείες για τη λέξη μπουζούκι, από γελοίες μέχρι σοβαρές, εγώ τείνω να υιοθετήσω την προέλευση από το περσικό tanbur i bozurg (= περίπου μεγάλος ταμπουράς, όπως το λέει και ο Picken) αλλά τίποτα δεν είναι οριστικά αποδεκτό. Φυσικά η λέξη μπουζούκι στην εποχή μας σημαίνει την οικογένεια των τρίχορδων και τετράχορδων αμυγδαλόσχημων οργάνων που χρησιμοποιούνται στη σημερινή ελληνική λαϊκή μουσική.