έχιες δίκιο, όπως το άκουσα χτες μου φάνηκε σαν χιτζάζ ακουστικά. αλλά τώρα που το βλέπω με προσοχή, έχει όντως περίεργη κατανομή. κάπου έχει ημιτόνια και κάπου πρέπει να έχει τόνους αλλά όχι σε συγκεκριμένη κίμακα. ο παίχτης επιλέγει που θα παίξει.
πάντως το χιτζάζ, μην ξεχνάτε, έχει και διατονικό τετράχορδο (το οξύ) και χρωματικό.
(τα όργανα δεν τα είδα, δεν με αφήνει)
διατονικό αναφέρομαι στο όργανο, ότι δεν έχει όλα τα ημιτόνια. τώρα αν είναι χρωματική η κλίμακα, άλλο θέμα. δεν έχω δει και πολλά τέτοια και τα έκανα θάλασσα στο προηγούμενο μήνυμα.
για να δεις το βίντεο, πατάς “watch on vimeo”. οι ταμπουράδες είναι στο 16:12.
1 «Μου αρέσει»
Α, κατάλαβα τι εννοούσες Νικόλα! Όπως το λέμε για τις φυσαρμόνικες. Ελληνικό «χρωματικό» (=χιτζάζ) VS δυτικό «χρωματικό» (=όλα τα ημιτόνια).
Αλλά δεν μπορείς να πεις «διατονικό με διάταξη χιτζάζ», απλώς επειδή …δεν υπάρχει τέτοια διάταξη στις φυσαρμόνικες και στα άλλα δυτικά όργανα!
για τον ταμπουρά μιλούσα ότι έχει διάταξη χιτζάζ, αλλά κι εκεί λάθος έκανα…
Μα ναι, το κατάλαβα!
1 «Μου αρέσει»
Νομίζω ότι ο μεγάλος ταμπουράς έχει μπερντέδες ανά ημιτόνιο, με μερικά ημιτόνια λίγο μεγαλύτερα ή μικρότερα από το συγκερασμένο. Σε δύο σημεία φαίνεται να ξεφεύγει, εισάγοντας κάτι σαν τεταρτοτόνιο, αλλά το ένα από αυτά (στην αρχή αρχή του οργάνου) είναι οπτική απάτη επειδή υπάρχει και τάστο 0 -αλλιώς θα ήταν εντελώς παράδοξο, ένα τεταρτοτόνιο μόνο του και μετά όλα τα άλλα διαστήματα σε συμβατικές σχέσεις μεταξύ τους. Το άλλο δεν είναι οπτική απάτη, είναι το κλασικό όπως στα σάζια, η νότα μεταξύ Σι και Σιb.
Στον μικρό δεν προλαβαίνω να δω και πολλά, αλλά μου φαίνεται πως δεν έχει καθόλου μπερντέδες, μόνο τα ίχνη από αυτούς που είχε κάποτε.
Ο δε παίχτης, μάλλον δεν ξέρει το όργανο και απλώς χρησιμοποιεί μία χορδή (την τελευταία!) όπως θα έκανε με το λαούτο του ή με οποιοδήποτε έγχορδο. Δεν ακούμε πουθενά την παραμικρή συνήχηση, μπας και βγάλουμε το κούρδισμα.
Και πάλι βέβαια, καμία αναφορά σε λύρα, έστω ως υποψία.
Βέβαια, σοφά και συνετά ο Αβέρωφ λέει «Απ’ό,τι ξέρουμε». Προσωπικά, παρόλο που έχω επιμείνει και ακόμη επιμένω ότι δεν έχουμε καμία ένδειξη περί ύπαρξης λύρας στην Κύπρο, εξακολουθώ να περιμένω ότι ίσως κάποια στιγμή προκύψουν τέτοιες ενδείξεις: δεν μπορεί να μην είχαν ένα όργανο με συνεχόμενο ήχο, πέρα από το πιθκιαύλι.
Για δε το πιθκιαύλι να παρατηρήσω ότι, όπως λέει, το κόβουν μεταξύ δύο κόμπων. Στην Ελλάδα γενικά κόβουν λίγο κάτω από τον κάτω κόμπο, και μετά τον ανοίγουν.
Ο όρος Diatonic / Chromatic που πιά επιβιώνει ουσιαστικά μόνο στις φυσαρμόνικες, όπως λέει και ο Περικλής, και σε λίγες ακόμα περιπτώσεις που υπαινίσσεται ο Νίκος, πέρασε στη δυτική μουσική ως πακέτο, όταν η Ανατολή έδινε τα μουσικά της φώτα στη Δύση. Τότε, είχε βεβαίως την έννοια που του είχαν δόσει οι Αρχαίοι Έλληνες, από τους οποίους και πέρασε στους Βυζαντινούς: Δύο κυρίως μουσικά Γένη υπάρχουν, το Διατονικόν, που διέρχεται διά τόνων μόνον και το Χρωματικόν, που περιέχει και εχρωσμένους φθόγγους (το τρίτο γένος, το εναρμόνιον, είχε περιέλθει εις αχρησίαν). Οι τόνοι είναι τρεις: Μείζων (12 κόμματα), ελάσσων* (10) και ελάχιστος (8, ουσιαστικά ημιτόνιο). Η χρώσις (όπως έλεγε και ο Καράς) διευρύνει τον μεσαίο τόνο ενός διατονικού τετραχόρδου (τον με 10 κόμματα) σε υπερμείζονα (16 κόμματα), αναγκάζοντας τον πρώτο και τον τρίτο να γίνουν ημιτόνια μικρότερα του ελαχίστου τόνου. Δηλαδή η ακολουθία Τ Τ Η (12 – 10 – 8) ενός διατονικού τετραχόρδου γίνεται Η 3Η Η (5 ½ 18 6 ½ ).
Το πρώτο θα το πίστευα αν μιλούσε ξέρω γω ο Ανωγειανάκης ή ο Ρος Ντέιλυ γενικά για την παράδοση.
Δε νομίζω ο Αβέρωφ μιλώντας στο ΡΙΚ της δεκαετίας του 80 (που εκπέμπει μόνο στην Κύπρο) ειδικά για την κυπριακή παραδοσιακή μουσική και τα όργανα της, να αναφέρεται γενικά για το φαινόμενο ταμπουράς στον ελληνόφωνο χώρο.
Δεν είναι σε πλήρως λειτουργική κατάσταση, νομίζω έχει μόνο ένα ζευγάρι χορδές, που δεν είναι στη θέση της τελευταίας χορδής, είναι κάπου στη μέση. Παίζει ο Πίπης ο οποίος είναι όντως λαουτάρης. Και αν είναι όντως ξένο όργανο, πού το βρήκαν; Προφανώς δεν είναι στάνταρ τουρκικό σάζι, εξάλλου τω καιρώ εκείνω ήταν αδύνατο και αδιανόητο για κάτοχο κυπριακού διαβατηρίου να ταξιδέψει στην Τουρκία. Εκτός αν το έφερε κανένας κούρδος πρόσφυγας που πάλι είναι παρατραβηγμένο σενάριο. Ο ελληνικός ταμπουράς των μουσικών σχολείων ακόμα δεν υπήρχε, έτσι; Οπότε μένει η απομακρυσμένη θεωρία να αγόρασαν ένα σάζι/μπουλγαρί/ταμπουρά από κανένα γέρο σε ταξίδι στην Ελλάδα; Δεν με πείθεις. Εκτός αν είναι σαν την λύρα που βρήκαμε σε άλλο θέμα, δηλαδή να είναι παλιά εισαγωγή από τον αρχικό ιδιοκτήτη, πάλι λίγο παρατραβηγμένο αλλά όχι αδύνατο.
Για το πώς βρέθηκε, υπάρχουν πολλές εύκολες πιθανές απαντήσεις. Υπήρχε κάπου, σ’ ένα παλιατζήδικο, στο σπίτι των παιδιών ενός ταξιδιάρη, τέλος πάντων οπουδήποτε βρίσκει κανείς ασυνήθιστα αντικείμενα, και ο Αβέρωφ (ή μπορεί και κανείς από το ΡΙΚ) το χτύπησε επειδή είχε ενδιαφέρον για τέτοια πράγματα.
Άλλη πιθανότητα: να είναι τουρκοκυπριακό.
Στην Ελλάδα τα ίδια χρόνια υπήρχε η εξής συνήθεια: Παρουσιάζεται σε μια εκπομπή ή σε μια έκδοση ξερωγώ της Σαμίου ένα τραγούδι, με το σχόλιο: «Στη Νάξο / Κύθνο / Ικαρία αυτό το τραγούδι το παίζουν με τσαμπούνα. Θα το ακούσουμε από τον Θεολόγο Γρύλλη (από την Πάτμο).» Άλλο είδος τσαμπούνας, άλλη τεχνοτροπία και αισθητική, περιορισμένη ικανότητα στην απόδοση «ξένου» ρεπερτορίου, αλλά αυτό διαθέτουμε, αυτό σερβίρουμε.
Το κυπριακό ανάλογο έχει τουλάχιστον μικρότερη ασυνέπεια: θέλουμε να παρουσιάσουμε τον κυπριακό ταμπουρά, βρήκαμε έναν αλλά δεν παίζει, βρήκαμε κι άλλον ένα που παίζει αλλά δεν είναι κυπριακός, θα δείξουμε τον ένα για εικόνα και τον άλλο για ήχο.
Όχι δηλαδή πως αποκλείω την περίπτωση να είναι κι οι δυο κυπριακοί. Απλώς θεωρώ ότι κι η άλλη υπόθεση, να είναι κυπριακός (ελληνοκυπριακός) μόνο ο μικρός, είναι πιθανή.
Άλλωστε και η περιγραφή τι λέει; Έχει τέσσερα κλειδιά (ο μεγάλος έχει περισσότερα αλλά αυτό δεν αναφέρεται), έχει το καπάκι τυφλό με μόνο μια μικρή τρυπίτσα (στον μεγάλο είναι αλλιώς αλλά πάλι δεν αναφέρεται). Μόνο τον μικρό παρουσιάζουν. Δε λέω, μπορεί και να ήταν λόγω πίεσης χρόνου όλα αυτά, αλλά μπορεί και το αντίθετο, να έκοψαν λόγω πίεσης χρόνου μια πιθανή φράση του τύπου «επειδή δεν παίζει, θα ακούσουμε ένα παρόμοιο όργανο από αλλού για να πάρουμε μια ιδέα».
Η διάκριση τούρκικου/χριστιανικού έχει νόημα κυρίως για τελετουργικά όργανα όπως ο ζορνές ή το σήμαντρο, αν και φαίνεται να ισχύει για το ούτι (τούρκικο) και το λαούτο (χριστιανικό). Εκτός αν μιλούμε για το ότι οι τουρκοκύπριοι μουσικοί αρχισαν να παιζουν τουρκικά σουξέ στο σάζι και οι ελληνοκύπριοι ελληνικά σουξέ στο μπουζούκι. Αλλά ο Αβέρωφ νομίζω αναφέρεται σε όργανα πιο παλιά από ντουέτο βιολιού και λαούτου. Συν το ότι η εκπομπή είναι μεταπολεμική (με την κυπριακή σημασία της λέξης) και το να διασχίσεις την πράσινη γραμμή ήταν επίσης αδύνατο και αδιανόητο εκτός από πολύ ειδικές περιπτώσεις εγκλωβισμένων.
Η εξίσωση είναι εκ του πονηρού, αλλά θα βγούμε εκτός θέματος. Αν θέλεις ανοίγω άλλο θέμα για τη χορευτική/οργανική μουσική και τις δυο κοινότητες.
Κάτι άλλο οργανολογικού ενδιαφέροντος, από την κηδεία του Αβέρωφ. Στο 46:42 βλέπουμε την πομπή με τους οργανοπαίχτες. Τα λαούτα αριστερά (Πίπης) και δεξιά έχουν σύγχρονη κλειδιέρα, σαν της κιθάρας, ο μεσαίος όμως έχει σαν του ουτιού/λαύτας, αλλά με μεταλλικά κλειδιά αντί για ξύλινα στριφτάρια, (φαίνονται πιο καθαρά στο 47:00).
Φοβάμαι ότι πάλι δεν το κατέστησα σαφές…
Η υπόθεσή μου, ότι το καθαυτού κυπραίικο όργανο που ήθελαν να παρουσιάσουν είναι μόνο ο μικρός και παροπλισμένος ταμπουράς, ξεκινάει από τα λόγια της παρουσίασης.
Αν ισχύει αυτή η υπόθεση, τότε ο άλλος ταμπουράς εμφανίστηκε μόνο για να μας δώσουν ένα δείγμα ήχου από ό,τι πλησιέστερο μπορούσε να βρεθεί. Σε μια τέτοια περίπτωση, το να είναι ο μεγάλος ταμπουράς νεότερος ή τελείως άσχετης προέλευσης (και κινέζικος που λέει ο λόγος), δε θα ήταν πρόβλημα, από τη στιγμή που δεν ήθελαν να τον παρουσιάσουν. Ακόμη κι αν δεν ήξεραν καν τι είναι, ο σκοπός (δείγμα ήχου) πάλι θα πετύχαινε.
Το ενδεχόμενο να είναι τουρκοκυπριακό όργανο το σκέφτηκα επειδή:
- Οι Τούρκοι γενικά παίζουν σάζια.
- Για τις διαφορές ελληνοκυπριακής - τουρκοκυπριακής μουσικής ήξερα κυρίως την περίπτωση του ζουρνά (όχι όμως ότι έχει τελετουργική χρήση - αυτό είναι καινούργιο για μένα και ενδιαφέρον), από την οποία συνήγαγα ότι θα υπάρχουν και άλλες διαφορές, όπως επιβεβαιώνεις κι εσύ emc.
- Και, επειδή θα ήταν μια εξήγηση για το πώς βρέθηκε εκεί. Δε χρειάζεται να περάσεις την πράσινη γραμμή ή να κάνεις άλλα αδιανόητα πράγματα, μπορούσε κάλλιστα απλώς να έχει ξεμείνει. Τα όργανα αλλάζουν πολλά χέρια.
Φυσικά, αυτό προϋποθέτει να υπήρχε γενικά τέτοιο όργανο στην τ/κ παράδοση. Αν όχι (που δεν το ξέρω), τότε άκυρο όλο το σκεπτικό. Σ’ αυτή την περίπτωση επιστρέφουμε στην υπόθεση ότι είναι ένα όργανο όχι παλιό κυπριακό αλλά οτιδήποτε άλλο, που επιστρατεύτηκε για τις ανάγκες της εκπομπής σύμφωνα με το σκεπτικό που λέω στην αρχή.
Εξακολουθώ λοιπόν να θεωρώ ότι αυτή η υπόθεση δεν έχει τίποτε το απίθανο, αντιθέτως έχει κάποιες ενδείξεις υπέρ της. Η αντίθετη υπόθεση, να είναι και τα δύο όργανα κυπριακά και η φράση «πολλές παραλλαγές» να αναφέρεται στενά στην Κύπρο, παραμένει φυσικά πιθανή κι αυτή, με μία όμως ένδειξη εναντίον της: το ότι παρουσιάζουν λεπτομερώς μόνο τον μικρό, υπό τον «τίτλο» «ο κυπριακός ταμπουράς» και όχι «ένας από τους δύο διαφορετικούς κυπριακούς ταμπουράδες που εντοπίσαμε».
Άλλες μαρτυρίες για συγκεκριμένα δείγματα κυπριακών ταμπουράδων ξέρουμε καθόλου; Ο Ανωγειανάκης πάντως, στο βιβλίο του ΠΛΙ για την Κύπρο, λέει απλώς ότι υπήρχε, και μετά προχωράει σε γενική περιγραφή του «ευρύτερου» ταμπουρά. Και βάζει φωτογραφίες από άλλους, όχι κυπραίικους ταμπουράδες. Άρα δε θα βρήκε τίποτα, απλώς προφορικές μαρτυρίες.
Άλλος κανείς;
Τέλος:
Από πλευράς μου, σίγουρα όχι. Δεν έχω ιδέα αν είναι δυνατόν, από τα γραφόμενά μου, να βγει κάποιος υπαινιγμός, αλλά πάντως όχι απλώς δεν ήταν σκόπιμος αλλά ούτε καν τον υποπτεύομαι.
Ναι, θα με ενδιέφερε.
Εγώ πάλι παρατηρώ με έκπληξη ότι παίζουν το «Εμβατήριο της Σμύρνης», που, απ’ ό,τι έχω καταλάβει, στη Σμύρνη ήταν γαμήλιο εμβατήριο (κοινώς μαρσάκι: το «εμβατήριο» είναι συνώνυμο του «μαρς», «marche», και γαμήλια «μαρσάκια» παίζουν πολλαχού της Ελλάδας. Απλώς της Σμύρνης έχει μείνει με τον τίτλο Εμβατήριο και όχι Μαρσάκι.)
Το συνηθίζουν αυτό στις κηδείες;
Ναι είναι γαμήλιο εμβατήριο, το έχει και στο βιβλίο του Αβέρωφ. Προφανώς δεν ήταν συνηθισμένη κηδεία, δεν έχεις δει π.χ. τι έγινε στην κηδεία του Κόρου; Και το επόμενο εμβατήριο ‘Αβέρωφ υπερήφανε’ το παραθέτει επίσης στο βιβλίο του και λέει ότι υιοθετήθηκε σαν ο ‘πολογιαστός’, ο σκοπός που παίζεται στο τέλος μιας διασκέδασης .
Η αναφορά που έχω υπόψη μου για σάζι είναι από ένα βιολάρη λουρουτζιάτη, αλλά μιλούμε πλέον για το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 60 οπότε δεν αποδεικνύει τίποτε
Λίγους μήνες αργότερα [ Φωνή της Κύπρου, 6/19 Νοεμβρίου 1910, σελ.2
] η διαφήμιση του Ευαγγελίδη γίνεται μικρότερη σε έκταση,
ίσως επειδή έχει ήδη γίνει γνωστός. Αλλάζει επίσης ο τίτλος και γίνεται:
«Καλλιτεχνικό Οργανοποιείο Κυπριανού Χ. Ευαγγελίδου εν Λευκωσία»
προβάλλοντας την οργανοποιία ως τέχνη. Στη διαφήμιση αυτή διευκρινίζει πως
κατασκευάζει όλα τη είδη εγχόρδων οργάνων όπως βιολιά, λαούτα, μαντολίνα, κιθάρες,
μαντόλες , μαντολοτσέλα, ούτια, μπουζούκια, ταμπουράδες, κιθαρόνια, μαντολινάκια.
…
Επίσης αξίζει να σχολιαστεί ότι διαχωρίζει ονομαστικά τα μπουζούκια από τους
ταμπουράδες.
1 «Μου αρέσει»
Παράδειγμα: σουννέττι στον τουρκομαχαλλά Λεμεσού
Με κάθε επιφύλαξη, νομίζω ότι ο Τζιαννής έπαιζε τταμπουρά, τον αναφέρει κάπου σαν πληροφοριοδότη και ο Ττερλικκάς
Εδώ αναφέρεται ερασιτεχνική ηχογράφηση του 1968 στο Λονδίνο αλλά στη φωτογραφία ο γέρος κρατά μπουζούκι. Αλλά ότι κι αν είναι το όργανο, μας ενδιαφέρει και το παίξιμο.
1 «Μου αρέσει»
Συγνώμη που ανακοινώ, ακόμα μια μουσική κηδεία, του Ηλία Κουλουμή. Αιωνία η μνήμη
